કલ્પના ('૬૦)

ફિલ્મ : કલ્પના ('૬૦)

નિર્માતા : અશોકકુમાર

દિગ્દર્શક : રાખન

સંગીતકાર : ઓ. પી. નૈયર

ગીતકારો : (કોષ્ટક મુજબ)

રનિંગ ટાઈમ : ૧૭ રીલ્સ

થીયેટર : ? - (અમદાવાદ)

કલાકારો : અશોકકુમાર, પદ્મિની, રાગિણી, અચલા સચદેવ, બાલમ, સુંદર, પાછી, સરિતા, દેવી, કેશવ રાણા.

ગીતો

૧. ઓ જી સાવન મેં હૂં બેકરાર, સજનવા સે કહે દીજો ... આશા ભોંસલે

૨. ફિર ભી હૈ દિલ બેકરાર, જાયે કહાં મેરી નજર... આશા ભોંસલે

૩. હમ કો સમઝ ન લિજીયે ડાલી ગુલાબ કી... આશા ભોંસલે

૪. અસ્સલામ આલેયકૂમ બાબુ કહો કૈસા હાલ હૈ ?... આશા, સુધા મલ્હોત્રા

૫. એક રંગિન પહેલી હૂં, ખિડકી પે આઉંગી... આશા-રફી

૬. પ્યારા પ્યારા હૈ સમા, સૈયા જાતે હો કહાં... આશા-રફી

૭. નમસ્કાર મહાદેવ કો... તૂ હૈ મેરા પ્રેમદેવતા... રફી-મન્ના ડે

૮. ચલે આઓ ખરીદારો કે હમ ઉલ્ફત લૂટાતે હૈં... આશા ભોંસલે

૯. આના આના અટરીયા પે આના, દેખ લે ચાહે સારા... આશા ભોંસલે

૧૦. બેકસી હદ સે જો ગૂઝર જાયેં, કોઈ અય દિલ જીયે કે... આશા ભોંસલે

ગીત નં. ૧ હસરત જયપુરી, ૨,૫,૭,૮ : કમર જલાલાબાદી, ૩,૪,૬,૯ : રાજા મેંહદી અલીખાન ૧૦ : જાં નિસાર અખ્તર

અશોકકુમાર (અમર) વિધૂર છે ને એની માં (સરિતાદેવી) વિધવા છે. આ ખાનદાનમાં એક વાર વિધવા કે વિધૂર થવાની હોબી કે પરંપરા સદીઓથી ચાલી આવે છે એટલે નવા ઓર્ડરો ઉપર પણ પૂરતું ધ્યાન આપવા માટે એક દીકરી (બેબી ફરીદા)વાળો પિતા અમરબાબુ, બીજી (પદ્મિની)ને ત્રીજી (રાગિણી) નામની યુવાન સ્ત્રીઓ પાસે અરજીઓ મંગાવે છે. અરજી વિધવા બનાવવાની નહિ, લગ્ન માટે કરવાની સૂચના અપાઈ હોય છે, પણ રાગુડી બહુ હુંશીયારી મારતી હતી એટલે અમરબાબુએ એને 'છુટા નથી, આગળ જાઓ' કહીને જે શી ક્રસ્ણ કરી દીધું. આમાં પદ્મિની (ફિલ્મમાં નામ 'કલ્પના') ભરાઈ ગઈ. મૂળ તો એ કોઠાની તવાયફ હતી અને અમરબાબુને ખબર પડી જાય તો વહેલા વિધવા થવું પડે, એટલે 'મૈં કહેના ચાહતી થી... પર તુમને કહેને ન દિયા...'ના દરેક ફિલ્મોમાં આવતા રાબેતા મુજબના બહાના હેઠળ અમરબાબુને ઉલ્લુ બનાવતી રહે છે. સારા ઘરની... આઈ મીન, સારા કોઠાની તવાયફોને આવું શોભે, ભાઈ? આમ તો છાનુંછપનું બધું સમુસુતરું પાર ઉતરી જાત, પણ પદ્મિનીની માં (અચલા સચદેવ) એક જમાનાના રાજઘરાણાની તવાયફ હતી, એ ઠાકૂર સા'બ (એસ.નઝીર) અચાનક આવીને બધો ભાંડો ફોડી નાંખે છે, એમાં બેનનું પિલ્લું વળી જાય છે ને અમરબાબુ વીલે મોંઢેં પાછા વળી જાય છે, પણ પદ્મિનીના રૂપને એ ભૂલી શકતા નથી ને ધોયેલે મૂળે પાછા આવે છે, ત્યારે પદ્મિની ના પાડે છે. એક્ચ્યુઅલી, પદ્મિનીએ અમરબાબુની માં સાથે ગોઠવણ કરેલી હોય છે કે, અમરબાબુ મને નફરત કરે એવી યોજના તરતી મૂકું છું ને કોઠે પાછી જઉં છું. કારણ એટલું કે, આગલા લગ્નથી અમરબાબુને જે પુત્રી હતી. તે મોટી થાય તો લોકો એને તવાયફની દીકરી માનીને બદનામ કરી નાંખે, એટલે આ કલ્પનાડી જુઠ્ઠું બોલીને અમરને મામો બનાવે છે.

અમરબાબુ ય ઓછો નથી, માં પોતાને મધ્યમવર્ગનો કહેવડાવે છે ને આમ પાછો આખી ફિલ્મમાં શૂટ પહેર્યા સિવાય ફરતો નથી. ઘરના બાથરૂમમાંથી બહાર પણ શૂટ પહેરીને નીકળે છે, બોલો...! ને તો ય એની બા ખીજાતી નથી!

આ મિડલકલાસ અમરબાબુ કાશ્મિરથી ટ્રેનમાં ફર્સ્ટ કલાસમાં પાછો મુંબઈ આવે છે. ત્યાં પોતે પેન્ટર હોવાનો દાવો કરી અજાણી યુવતી કલ્પનાના પ્રેમમાં પડતો આવે છે. ટ્રેનમાં રાગિણી મળી જાય છે, તો એની સાથે એવી સ્માર્ટનેસ બતાવે છે કે પેલી એના પ્રેમમાં પડી જાય... ને પેલી પડે ય છે. આજકાલ કોઈનો ભરોસો કરવા જેવો છે, ભ'ઈ?

એક બાજુ કલ્પનાને ફિક્સ ડીપોઝિટમાં મૂકી રાખી છે ને બીજી બાજુ મુંબઈ આવીને કરન્ટ અકાઉન્ટમાં પેલી રાગુને પોતાની ભારત કલા કેન્દ્રમાં ડાન્સ ડાયરેક્ટર તરીકે કેવળ નોકરી જ નથી આપતો. ઘેર લઈ આવીને દીકરી અને બા સાથે ઓળખાણો ય કરાવે છે, એમાં પેલી બન્ને માની જાય છે કે, પચ્ચાસ વરસનો કાકો છેવટે આને તો પરણશે જ! પણ કલ્પના પાછી આવી જાય છે એટલે મોબાઈલના નેટવર્કની જેમ અમરબાબુ કન્યા બદલી નાંખે છે... ને રાગુડીને કહી દે છે, 'ઈસ તરફ કી સભી લાઈનેં વ્યસ્ત હૈ!' તારી ભલી થાય ચમના... 'એક માસુમ કે દિલ સે ખેલને કા તુમ્હેં ક્યા હક્ક થા...?' (એક નહિ... સોરી... દો દો માસુમો...!)

ને તો ય અમરબાબુ ધંધાદારી પ્રિન્સિપાલ તરીકે સારો બિઝનેસ કરી લે છે અને પદ્મિની-રાગિણી બન્ને પાસે એ ડાન્સ કરાવે છે, 'તૂ હૈ મેરા પ્રેમદેવતા, અંતરઘટ તક પ્યાસી હૂં મૈં...'

વાચકો, મેં કોશિષ પૂરી કરી છે કે, ઉપરની વાર્તા સમજતા તમે ગોથાં ખાધે રાખો, કારણ કે ફિલ્મ જોતા જોતા મેં બહુ ખાધા છે ને હું એકલો શું કામ મરું?

હમણાં ધર્મેન્દ્ર અને તેના નિષ્ફળ બેટાઓની ફિલ્મ 'યમલા પગલા દીવાના' આવી છે અને એ ય પાર્ટ-૨. કહે છે કે, તમે કોઈની હત્યા કરવા માંગતા હો ને કરી લીધા પછી જેલમાં જવું ન હોય છતાં તમારો દુશ્મન ઠેકાણે પડી જાય, એવું કરવું હોય તો તમારા ખર્ચે પેલાને બે ટિકીટ 'યમલા પગલા દીવાના'ની ગિફટ તરીકે મોકલી આપો. આખી ફિલ્મ જોયા પછી એ કદાચ ૨૬-મા માળેથી ભૂસકો મારશે અને ઈન્ટરવલમાં બહાર નીકળી ગયો તો ૧૩મા માળેથી ભૂસકો મારશે.

આવી જ દુશ્મનાવટ હે વાચકો, તમે અત્યારે પતાવી શકો છો. તમારે કોઈની ઓખાત બગાડી નાંખવી હોય તો કાં તો એને તમારા ખર્ચે અશોકકુમારની આ ફિલ્મ 'કલ્પના'ની ડીવીડી મોકલી આપો ને કાં તો અશોક દવે લિખિત 'બુધવાની બપોરે', 'એનકાઊન્ટર' અથવા આજની આ કોલમ 'ફિલ્મ ઈન્ડિયા, વાંચવા મજબુર કરો... સાલા પાની ભી નહિ માંગેગા...!'

તો શું 'કલ્પના' એટલી બધી ખરાબ છે? આજના છોકરડાઓમાં એક નવી ફેશન શરૂ થઈ છે. આજની કોઈ ફિલ્મ જોયા પછી આપણે પૂછીએ, 'કેવી લાગી?' એટલે જવાબ મળે, 'એક વાર જોવાય એવી ખરી, હો!'

તારી ભલી થાય ચમના... તો શું બાકીની ફિલ્મો બસ્સો-બસ્સો વાર જોવાય એવી હોય છે?

પણ 'કલ્પના' એટલી બધી ખરાબ ન હોવાનું આખુડું કારણ એનું બેનમૂન સંગીત છે. ઓ પી નૈયરનો રથ સંગીતની રણભૂમિ ઉપર આવે, એટલે ફાસફૂસીયા જ નહિ, સંગીતના નાનામોટા અનેક રાજા-મહારાજાઓ બાજુ પર ખસીને રસ્તો કરી આપે. ગીતો બધા મુહમ્મદ રફી અને આશા ભોંસલેના હોય, એટલે અમથું ય મારા જેવા રફી પ્રેમીઓના તો દસે ય દરવાજે દીવા હોય! શક્ય છે, સંગીતમાં ઓછા ડૂબેલાઓએ 'કલ્પના'ના બધા ગીતો ન સાંભળ્યા હોય. તમામ ગીતો આઉટરાઈટ સારા છે પણ નહિ, પણ આશા ભોંસલેનું 'બેક્સી હદ સે જો ગૂઝર જાયેં, કોઈ અય દિલ જીયે કે મર જાયેં...' ખૂબ કસરતો કરી કરાવીને ગવાયેલું ગીત છે. યાદ તો છે ને પંડિત રામનારાયણની મીઠડી સારંગી? ધૂન તો રાગ દેસ પર આધારિત છે પણ, આ ગીતનું મુખડું સાંભળીએ તો રાગ તિલક કામોદ લાગે... (યાદ કરો, લતાના 'પ્રેમપરબત'ના 'યે નીર કહાં સે બરસે હૈ યે બદરી કહાં સે આઈ હૈ...' અને મુકેશનું પંડિત રવિશંકરની ફિલ્મ 'ગોદાન'નું 'હિયા જરત રહત દિનરૈન, હો રામા જરત રહત દિનરૈન...' (બન્ને તિલક કામોદ) એ જ આશાનું 'ફિર ભી હૈ દિલ બેકરાર...' ઝૂમી ઉઠાવે એવું લહેરાતું ગીત છે, પણ તમને ને મને હજી બીજા બસ્સો વર્ષ યાદ રહી જાય એવું દાદા મન્ના ડે અને રફી સાહેબનું રાગ લલિત ઉપર આધારિત 'તુ હૈ મેરા પ્રેમદેવતા...' કાનની મેહફીલસમું છે. બન્ને સંગીતકારોની ખેલદિલી જુઓ. ઓ પી નૈયરે આ ગીત મદન મોહનની ફિલ્મ 'ચાચા ઝીંદાબાદ'ના રાગ લલિત પર જ આધારિત 'પ્રીતમ દરસ દિખાઓ...'ની અસર ઓપીના પ્રેમદેવતા પર હતી, તો તરત મદન મોહનને ફોન કરીને પરમિશન માંગી લીધી અને મદને આપી ય ખરી. તો વળતા હૂમલા તરીકે મદને ય ફિલ્મ 'દુલ્હન એક રાત કી'ના રફીએ ગાયેલા 'એક હંસિ શામ કો...'માં ટિપીકલ ઓપીની પેટર્ન માટે પરમિશન માંગી.

વચમાં અપ્રસ્તુત છતાં એક કિસ્સો વાંચવા જેવો છે. સંગીતકાર સજ્જાદ હુસેન ભાગ્યે જ કશું ભણેલો હતો, છતાં એની વાતો, એના કટાક્ષો અને જીવન પ્રત્યેની સમજ સાહિત્યિક હતી. લતા મંગેશકરને હિંદી ફિલ્મોની એકમાત્ર સર્વોત્તમ ગાયિકા ગણાવતા સજ્જાદે કહ્યું હતું, ‘Lata sang and others made miserable efforts.' એ જ સજ્જાદને ખબર પડી કે એના મેગ્નમ ઓપસ ગીત 'યે હવા યે રાત યે ચાંદની, તેરી અદા પે નિસાર હૈ...' (તલત મેહમુદ : ફિલ્મ સંગદિલ)ને રાગ દરબારીમાં બનાવ્યું, એની સામે મદનમોહને આ જ રાગ પર ફિલ્મ 'આખરી દાવ'માં મુહમ્મદ રફી પાસે 'તુઝે ક્યા સુનાઉં મૈં દિલરૂબા, તેરે સામને મેરા હાલ હૈ...' બનાવ્યું, એમાં સજ્જાદને નકલ લાગી. મુંબઈના કોઈ સ્ટેજ પ્રોગ્રામમાં મદન મોહન સ્ટેજ પરથી બકસ્ટેજમાં જતી વખતે સજ્જાદ પાસેથી પસાર થયા, ત્યારે છાતીવઢ ઘા સજ્જાદે માર્યો, 'ક્યા બ્બાત હૈ... આજકાલ પરછાઈયાં ભી ચલને લગી હૈ...?'

જવાબમાં નમ્ર મદન મોહને મારેલી સામી સિક્સર પણ સ્ટેડિયમ કૂદાવીને સીધી બહાર ગઈ. મદને સજ્જાદને સામું પૂછ્યું, 'સજ્જાદ સા'બ, ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રી મેં આપ કે સિવા કોઈ ઓર ભી સંગીતકાર હૈ, જીસકી મૈં નકલ ભી કરું...?'

નકલ કરવામાં સ્વયં દાદામોની પણ પાછા પડયા હતા. એ ઍક્ટર હતા ત્યાં સુધી બરોબર હતું... સર્જક થવા ગયા, એમાં માર ખાઈ ગયા. આ અને આવી બીજી ત્રણ ચાર ફિલ્મો (ફિલ્મ 'રાગિણી' પણ ખરી) એમણે પોતે બનાવી. સાલી એક ફિલ્મમાં ઠેકાણું નહિ. આટલો મોટો અક્ટર જ્યારે પોતે ફિલ્મ બનાવે, ત્યારે કંઈક નવું તો જાવા દિયો, કાંઈક ઉત્તમ તો આપે ને? મૂલ્ય અહીં રાજ કપૂરનું માનવું પડે કે, અક્ટર તરીકે તો એ ગ્રેટ હતો જ, પણ સર્જક તરીકે એણે એક પછી એક કેવી ઊંચા ગજાંની ફિલ્મો બનાવી? દિલીપ કુમાર સર્જક બનવાની દિશામાં ગયો જ નહિ અને દેવ આનંદના માથે નાના ભાઈ વિજય આનંદનો હાથ હતો, ત્યાં સુધી સઘળું સર્વોત્તમ હતું, પણ ભાઈ જ્યાં પોતે દિગ્દર્શક બનવા ગયા, ત્યાં માની ન શકાય એટલી ખરાબ ફિલ્મો બનાવી.

યસ, 'કલ્પના'માં એ જમાનાના પ્રેક્ષકો એ વાતે ધૂમધામ ખુશ હશે કે, અશોકકુમારે કાશ્મિરના મનોહર દ્રષ્યો ઝડપ્યા છે. 'બકસમ' શબ્દનો અર્થ અહીં લખાય એવો નથી, પણ પદ્મિની 'બક્સમ' બ્યુટી કહેવાતી. એ જ તો કારણે રાજ કપૂરે તાબડતોબ લપેટી લીધી. રાજ સમય વેડફવાનો સખ્ત વિરોધી હતો. આમે ય, સાઉથની હીરોઈનો 'બક્સમ' બ્યુટી તો હોય જ, એટલે નવા અરજીપત્રકો સ્વીકારવાનો સમય થયો, એટલે પદ્મિનીને VRS આપીને રાજે વૈજ્યંતિમાલાને હંગામી ધોરણે રાખી લીધી. પદ્મિનીએ રાજને છોડયા પછી કોઈ ૪-૫ ફિલ્મોમાં કામ કર્યું પણ કાંઈ જામ્યું નહિ. એટલે અમેરિકા સ્થિર થવાનું નક્કી કર્યું, પણ રાજ કપૂર પાછો આવ્યો... જૂની યાદો તરોતાઝા કરવા અને એની આત્મકથાત્મક ડ્રીમ ફિલ્મ 'મેરા નામ જોકર'માં એને ફરી બોલાવી... ઉપયોગ તો પેલો બક્સમ બ્યુટીનો જ થયો! એ પછી પદ્મિની કાયમ માટે અમેરિકા જતી રહી. દરમ્યાનમાં આ ફિલ્મની સેકન્ડ હીરોઈન અને તેની સગી બેન રાગિણી ગૂજરી ગઈ. રાગિણીએ શશી કપૂર સાથે 'યે દિલ કિસ કો દું?'માં કામ કર્યું હતું. પદ્મિની પણ ૨૪ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૬ના રોજ ગૂજરી ગઈ. એ ૧૨ જૂન, ૧૯૩૨માં જન્મી હતી.

એમની ત્રીજી પણ એક બહેન હતી, લલિતા. ત્રણે ય બહેનોએ શાસ્ત્રીય નૃત્યોના જગતમાં 'ત્રાવણકોર સિસ્ટર્સ'ને નામે આખા દેશમાં ધૂમ મચાવી હતી.