'કલ, આજ ઔર કલ' ('૭૧)

ફિલ્મ : 'કલ, આજ ઔર કલ' ('૭૧)

નિર્માતા : રાજ કપૂર (આર.કે.ફિલ્મ્સ)

દિગ્દર્શક : રણધીર કપૂર

સંગીતકાર : શંકર-જયકિશન

ગીતકારો : લિસ્ટ મુજબ

રનિંગ ટાઇમ : ૧૮-રીલ્સ ૧૫૬ મિનિટ્સ

થીયેટર : રીલિફ (અમદાવાદ)

કલાકારો : પૃથ્વીરાજ કપૂર, રાજ કપૂર, રણધીર કપૂર, બબિતા, ઇફ્તેખાર, વિશ્વા મેહરા (મામાજી), નરેન્દ્ર નાથ, રૂપેશ કુમાર, અચલા સચદેવ, ડૅવિડ, તિવારી, અભિ ભટ્ટાચાર્ય, સરિતા, આરતી, આશા ચંદ્રા, પરદેસી, ઉમા દત્ત, રાશિદ ખાન, રણવીર રાજ.

ગીતો

૧. હૅલ્લો...આપ યહાં આયે કિસ લિયે, આપને.... - આશા-કિશોર

૨. કિસી કે દિલ કો સનક લે કે યૂં નહિ જાતે.... - શારદા

૩. જબ હમ હોંગે સાઠ સાલ કે, ઔર તુમ હોંગી.... - આશા-કિશોર

૪. દેખીયે તો ક્યાં અજીબ હાલ હૈ, સોચિયે તો ક્યા.... - મન્ના ડે

૫. ભંવરે કી ગુંજન હૈ મેરા દિલ, કબ સે સમ્હાલે.... - કિશોર કુમાર

૬. ટીકટીક...ચલતી જાયે ઘડી, કલ આજ.... - મુકેશ-આશા-કિશોર

(ગીત નં.૧-૪ નીરજ, ૨-૫ હસરત, ૩ શૈલી શૈલેન્દ્ર.)

કપૂર ખાનદાન'ને ફિલ્મનગરીનો સૌ પ્રથમ પરિવાર કહેવાય છે. એના મૂળીયાથી માંડીને ડાળીઓ-પાંખડાઓનો વિસ્તાર અનેક ફિલ્મી હસ્તિઓને અડે છે. પૃથ્વીરાજ કપૂર (પાપાજી)ના પિતા દીવાન બશેશરનાથ, જે આર.કે.ની ફિલ્મ 'આવારા'માં ન્યાયાધીશના દ્રષ્યમાં પેશ થયા હતા, તે પછી અમિતાભ બચ્ચન કે શર્મિલા ટાગોરના પરિવારો સુધી કપૂર-ખાનદાન પહોંચ્યું છે. એમાં ય, રાજના બન્ને ભાઇઓ શમ્મી અને શશીનો કુટુંબ-વિસ્તાર ગણત્રીમાં લેવા જોઇએ, તો ગણત્રીમાં ઘણું બધું ચૂકી જવાય.

આપણે બધાએ સ્વીકારવા અને ઘરમાં ઉતારવા જેવું નિરીક્ષણ એ છે કે, આટલા બહોળા પટ ઉપર ફેલાયેલા કપૂર- ખાનદાને એના તમામ સભ્યો સાથે તાલમેલથી રહીને ઉમદા દ્રષ્ટાંત પૂરૂં પાડયું છે. પાપાજીના ગયા પછી વડિલ તરીકે રાજ કપૂરને પૂરા ખાનદાનમાં 'રાજ સા'બ' કહીને જ બોલાવાતા, શમ્મી કપૂર કે શશી કપૂર પણ 'રાજ-જી' કહેતા. એ પોતે બન્ને ગ્રેટ એક્ટરો હોવા છતાં 'રાજ સા'બ'શું ચીજ હતા, એ જાણતા હતા. પૂરા પરિવારમાં ફિલ્મી માહૌલ હોવા છતાં મર્યાદા અને રસ્મો-રિવાજ કપૂર-ખાનદાનની મિસાલ મનાઇ છે. અહી પરણીને આવેલી સ્ત્રી 'ઘરની વહુ' છે, દીકરી નહિ.... ભલે પછી એને ઠાઠમાઠને સત્તાના હક્કો દીકરી જેવા જ મળે, પણ જ્યાં પરંપરા અને મર્યાદાઓનો સવાલ છે, ત્યાં 'વહુ' એ પોતાનો દરજ્જો જાળવવો પડે.

બસ. આ જ પરંપરા ઉપર ફિલ્મ 'કલ, આજ ઔર કલ'ની વાર્તા લખાઇ છે અને સચોટ ભજવાઇ છે. વાર્તા ત્રણ પેઢીની છે, એટલે હિસાબ સાફ જાહિર હૈ... કે, સંસ્કૃતિના બદલાવ અને પરિણામે ત્રણે પેઢીઓ વચ્ચે તનાવ, ઝગડા અને દુઃખ... પણ ત્રણેમાં પિસાય વચ્ચેની પેઢી, એટલે કે આજની જનરેશવાળો પિતા. ઘરમાં ટૅન્શન વખતે જો પુત્રનો પક્ષ લે, તો પિતાને દુઃખ ને પિતાનો પક્ષ લે તો દીકરો કહેશે, ''તમે ય આખરે પુરાણી પેઢીના જ નીકળ્યા ને ? નવો જમાનો પચાવી શકતા નથી !'' ધનવાન પણ મૂળ ભારતીય ગ્રામ્ય સંસ્કૃતિના પિતા રાજ કપૂર પુત્ર રણધીર કપૂરને પરદેશ ભણવા મોકલે છે. ઘરમાં હજી જૂની પેઢીની પરંપરાઓ જળવાઇ રહી છે, પણ દેશમાં પાછો આવેલો પુત્ર આધુનિક વિચારોવાળો- છતાં પરિવારની માનમર્યાદા જાળવનારો છે, તો પણ એને પરંપરાઓ સ્વીકાર્ય નથી. એના જેવી જ શિક્ષિત પ્રેમિકા બબિતા સાથે પરણવા માટે દાદાજી-પૃથ્વીરાજ કપૂર સામે બગાવત કરે છે, જેમણે પિતા રામાયણ તિવારીની આર્યસંસ્કૃતિ મુજબની શુધ્ધ ગ્રામ્ય દીકરી રણધીર કપૂર માટે પસંદ જ કરી રાખી નથી, કૉલ પણ આપી દીધો છે... એમના સમયના રસ્મો-રિવાજ મુજબ, કન્યા શોધવામાં વળી પુત્રને પૂછવાની ક્યાં જરૂર છે ? ''અમારા પિતાએ અમને લોકોને પૂછ્યું હતું ?'' દાદાજી દીકરાને કેવળ સમજાવે જ નહિ, ધમકાવે પણ ખરા કે, તું મારા પોતા (ગ્રાન્ડ સન)ને સમજાવ ને આ બાજુ દીકરો ય એવી હઠે ચઢ્યો છે. વાત જીદ ઉપર ઉતરી આવે છે. દાદા- પોતા વચ્ચેના મહાકાય ઘર્ષણમાં પિતા રાજ કપૂર ઘર છોડીને હોટલમાં રહેવા જતા રહે છે. ઘણી બધી જદ્દો-જહેદ પછી દાદા સહમત થાય છે ને હીરો-હીરોઇન પરણી શકે છે.

ઍક્ટર તરીકે દેવ આનંદ, દિલીપ કુમાર અને રાજ કપૂરમાં તમને કોણ વિશેષ ગમે છે, એ તમારો વિષય છે, પણ ફિલ્મસર્જક તરીકે આ બન્ને તો ઠીક, અન્ય કોઇ પણ સર્જક કરતા રાજ કપૂરને શ્રેષ્ઠ કહેવો જ પડે. ગુરૂ દત્ત, મેહબૂબ ખાન, કે.આસીફ કે અન્ય કોઇ સત્વશીલ સર્જકની સરખામણીમાં રાજ કપૂરે સંખ્યા અને ગુણવત્તામાં સર્વોત્તમ કામ કર્યું છે. દરેક ફિલ્મમાં સમાજને ઉપયોગી થાય એવો સંદેશ ઇનવૅરીઍબ્લી આપ્યો છે... અને તે પણ ઉપદેશના ભાર વગર ! સત્યજીત રે (અને એ લૅવલના સર્જકો) જેવી ફિલ્મો બનાવવી સહેલી છે, જેમાં ભારત સરકારને જ સમજ પડે, (અથવા, પઇની ય સમજ ના પડે !) એટલે ભયો ભયો... વિદેશોમાંથી ય બે-ચાર ઍવૉર્ડ્સ જીતી લાવે, પણ આપણે ત્યાં સિનેમા હૉલમાં થીયેટરનો સ્ટાફે ય ગણીએ તો બધું મળીને ૧૩- પ્રેક્ષકો બેઠા હોય. તો આ બાજુ, મનમોહન દેસાઇ-છાપની ફિલ્મો બનાવવી ય સહેલી છે, જે ફાલતુ ટેસ્ટવાળા પ્રેક્ષકોને કમ-સે-કમ મનોરંજન આપે... ફિલ્મમાંથી કોઇ મૅસેજ-બૅસેજની આશા નહિ રાખવાની. યસ. કમાણી અને સિનેમા હૉલ ખચાખચ હોય, પણ એવી ફિલ્મો જોઇને ભૂલી જવાની.

પણ રાજ કપૂર જેવી ફિલ્મ બનાવવી બેશક કઠિન છે, જે કડક વિવેચકોને ય ગમે અને ખચાખચ પ્રેક્ષકોને ય એટલી જ ગમે... ને એમાં ય વધારાનું પીંછુ રાજ કપૂરની ફિલ્મોનું સંગીત. સરખામણીનો તો સવાલ નથી, છતાં સત્યજીત રે કે મનમોહન દેસાઇઓની ફિલ્મોમાંથી આજે કેટલા ગીતો હયાત છે ને આ બાજુ રાજની ફિલ્મોના ગીતો જોઇ લો.

અલબત્ત, રહી રહીને રાજ કપૂરે પોતાની ફિલ્મોના સંગીતમાં આ ફિલ્મથી માર ખાધો... શરૂઆતથી જ સાથી રહેલા શંકર-જયકિશનના વળતા પાણી શરૂ થઇ જવાને કારણે આ જ ફિલ્મથી લતા મંગેશકર અને મુહમ્મદ રફીની બાદબાકીઓ શરૂ થઇ તે 'મેરા નામ જોકર' સુધી ચાલુ રહી... 'જોકર'માં તો રફીની એક કર્ણપ્રિય અને ગાવામાં જ નહિ, સાંભળવામાં ય કઠિન પડે એવી હીર, 'સદકે હીર તુઝ પે હમ ફકીર સદકે...' ગીત હતું, તે ય ફિલ્મમાંથી કાઢી નાંખવામાં આવ્યું. શંકર-જયકિશને ય રાજ સા'બથી તંગ આવી ચૂક્યા હતા, એમાં 'જોકર'ના રીહર્સલ્સ કે રૅકૉર્ડિંગમાં શંકરની વારંવાર ગૈરહાજરીથી રાજનો પિત્તો ગયો અને ફિલ્મ 'બૉબી'થી લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલની આર.કે. છાવણીમાં ઍન્ટ્રી થઇ અને ધમાકેદાર થઇ. એ વાતે ય એટલી સાચી કે, શંકર-જયકિશનની વિદાય પછી રાજની કોઇ ફિલ્મમાં એ સંગીત સાંભળવા ન મળ્યું, જે 'રાજ- બ્રાન્ડ'નું કહેવાતું.

'રાજ- બ્રાન્ડ'નું દિગ્દર્શન પણ એની તમામ ફિલ્મો રસપૂર્વક જોનારને ખબર પડે ખરી. નાનો દાખલો આપવો હોય તો, ફિલ્મમાં કોઇ અસરકાર સંવાદ બોલાવાનો હોય ત્યારે ચેહરાને દૂરથી બતાવીને કૅમેરા ઝૂમ-ઇન થાય ને ક્લૉઝ-અપ સુધી અટકે, ત્યારે સંવાદ બોલાય... અર્થાત, સંભવિત બેધ્યાન પ્રેક્ષકોને ખબર પડે કે, અહી. કોઇ મહત્વનું દ્રષ્ય અને સંવાદ ઊભા થઇ રહ્યા છે.

કપૂર- ડાયનૅસ્ટીને આગળ વધારવા રાજ કપૂરે પોતાના મોટા પુત્ર રણધીર (ડબ્બુ)ને હીરો ઉપરાંત દિગ્દર્શક તરીકે આ ફિલ્મમાં પહેલી વાર રજૂ કર્યો ને ડબ્બુએ બતાવી પણ દીધું કે, 'એ ડબ્બુ નથી.' અફ કૉર્સ, દિગ્દર્શન ભલે એનું હોય, પણ રાજને દિગ્દર્શિત કરનારાઓ તો '૫૦ના દાયકામાં ય નહોતા, ત્યાં દીકરો હોય તેથી શું થઇ ગયું ? (અસલી દિગ્દર્શન તો રાજ કપૂરનું જ હતું !)

ફિલ્મ શરૂ થતા પહેલા જ રાજ-ખાનદાનની 'બહુ' તરીકે પક્કી થઇ ચૂકેલી બબિતાને પણ પહેલી વાર ફિલ્મમાં રજૂ કરવામાં આવી. એ સાધનાની પિતરાઇ થતી હતી, પણ ક્યાં સાધના ને ક્યાં આ બહેન ? આને અભિનય સાથે એકે ય ફિલ્મમાં કોઇ લેવા-દેવા જ ન મળે. બસ, ફિલ્મમાં હસે રાખવાનું, ગીતો ગાવાના અને સુંદર દેખાવાનું. એની બન્ને દીકરીઓ કરિશ્મા અને કરિના કપૂર બાકાયદા સારી અભિનેત્રીઓ પૂરવાર થઇ. નરેન્દ્રનાથને પણ પ્રેમનાથના ભાઇ હોવાનો ફાયદો થયો ને આ ફિલ્મમાં પ્રવેશ મળ્યો રૂપેશ કુમાર મુમતાજનો પિતરાઇ થાય, પણ રાજેશ ખન્નાની ચમચાગીરી, સ્ત્રીઓની પાછળનું પાગલપન અને શરાબની હલકટ માત્રાઓને કારણે આટલો હૅન્ડસમ હોવા છતાં રૂપેશ કુમાર જુવાનીમાં હોલવાઇ ગયો. રામાયણ તિવારી રાજનો જૂનો દોસ્ત અને રાજ કપૂરના વાસ્તવિક મામા થતા 'મામાજી' (વિશ્વા મેહરા) પણ રાજની તમામ ફિલ્મોમાં હોય.

રાજના ત્રણે ય દીકરાઓમાંથી ચાલ્યો એકલો ચિન્ટુ એટલે કે, ઋષિ કપૂર, એનો મતલબ એ ય નહિ કે રણધીર કે ચિમ્પુ (રાજીવ કપૂર) સારા ઍક્ટરો નહોતા. રણધીરની નિષ્ફળતાનું કારણ એણે કૉમેડીને વધુ પડતું મહત્વ આપી દીધું, નહિ તો બચ્ચન સાથેની ફિલ્મ 'કસમે વાદેં'માં એનો અભિનય કાફી હદ સુધી સારો હતો. ચિમ્પુને જે કાંઇ ચાન્સ મળ્યો, તે આખેઆખો એના વહાલા કાકા શમ્મી કપૂરની બેઠી નકલો કરવામાં કાઢી નાંખ્યો. જો કે, રાજ કરતા એ શમ્મી જેવો વધુ દેખાતો હતો.

ફિલ્મ 'કલ, આજ ઔર કલ'ના સંગીતથી ઘણા સમીકરણો બદલાયા. રાજ માટે તો આ બન્ને સંગીતકારોની છેલ્લી જ ફિલ્મ હતી, પણ '૬૯-માં 'આરાધના' પછી કિશોર કુમાર આખી ફિલ્મનગરી ઉપર ફરી વળ્યો, એમાં સૌથી મોટો માર મુહમ્મદ રફીની ડીમાન્ડને પડયો. આમ જોવા જઇએ તો જે સંગીતકારો કે હીરોલોગ રફી સાહેબના ઉપકારોના ટુકડાઓ ઉપર પલતા હતા, એ બધાએ જાણે રફીનું નામ પણ ન સાંભળ્યું હોય, એ હદે નીગ્લૅક્ટ કરવા માંડયા. રાજ કપૂરને લતા મંગેશકર સાથે હજી સમાધાન થયું નહોતું. પોતાના ગીતોને ફિલ્મના નિર્માતાએ રૉયલ્ટી આપવી જોઇએ. એ મુદ્દે રાજ કપૂરે ચોખ્ખી ના પાડી, એની બહુ મોટી કિંમત ચૂકવવી પડી. લતાને ફરી રાજ-છાવણીમાં પાછા લાવતા લક્ષ્મી-પ્યારેનો ય દમ નીકળી ગયો હતો. હીરોઇન હોય, ગાયક, સંગીતકાર કે નિર્માતા... લતા મંગેશકરને બધા વગર ચાલ્યું છે, પણ લતા વગર કોઇને ચાલ્યું નથી, એ હકીકત સ્વીકારવી પડે એમ છે. નામ કોઇ પણ સંગીતકારનું લો અને એમાંથી લતાના ગીતો બાદ કરી જુઓ.... શેષમાં સરેરાશ ૨૦-૨૫ સારા ગીતો તો મોડ નીકળે ! એનાથી ઊલટું, લતાના મસ્તમનોહર હજારો ગીતોમાંથી ઇચ્છો એ સંગીતકારની બાદબાકી કરી નાંખો... કોઇ એક સંગીતકારને કારણે એની તાજપોશી નથી થઇ. લતા તો આજે છે, ત્યાં જ અડીખમ રહે છે. ....અને કેટલું સારૂં થયું, રાજ-કૅમ્પમાં લતા પાછી આવી, નહિ તો 'સુન સાયબા સુન, પ્યાર કી ધૂન...'કે 'સુની જો ઉનકે આને કી આહટ, ગરીબખાના સજાયા હમને...' ના જ સાંભળવા મળત ને ?

યસ.... એ વાત જૂદી છે કે, પોતાની ફિલ્મોના સંગીતકાર કોઇપણ હોય, દરેક ગીતની ધૂન કેવળ રાજ કપૂર બનાવતા..... 'રાજ સા'બ.'