'પ્રોફેસર' ('૬૨)

ફિલ્મ - 'પ્રોફેસર' ('૬૨)
નિર્માતા - એફ.સી.મેહરા

દિગ્દર્શક - લેખ ટંડન

સંગીત - શંકર-જયકિશન

ગીતો - શૈલેન્દ્ર-હસરત

રનિંગ ટાઇમ - ૧૫૦- મિનિટસ

થીયેટર - રીલિફ ,અમદાવાદ

કલાકારો - શમ્મી કપૂર, કલ્પના, પરવિન ચૌધરી, લલિતા પવાર, પ્રતિમા દેવી, રશિદ ખાન, બેલા બૉઝ, ટુનટુન, વીર સખૂજા, રણધીર, રત્નમાલા, રતન ગૌરાંગ, એમ.એ. લતિફ, સલિમ, રિડકુ અને ઇફ્તેખાર.

નાના એટલે કે કિશોરાવસ્થાના રાજ કપૂરને એના માતાજી (મિસીસ પૃથ્વીરાજ કપૂરે) એક રૂપિયો આપીને સૂચના આપી. ''તારા ભાઇ શમ્મીને લઇને મેટ્રોમાં ફિલ્મ 'ધી સ્નોવ્હાઇટ ઍન્ડ ધી સૅવન ડ્વૉર્ફ્સ' જોઇ આવ.'' કોલકાતાના ચૌરંગી ખાતે આ સિનેમા આવ્યું હતું. કપૂર-ખાનદાનના પેઢીઓ જૂના નોકર દ્વારકાને સાથે લઇને જવાનું હતું. ચાર આના ટ્રામમાં મેટ્રો સુધી જવાના, ચાર આના પાછા આવવાના. (ઓહ..નવી પેઢીના વાચકો માટે સમજણ... એક આનો એટલે છ નયા પૈસા થાય. ૧૬- આનાનો એક રૂપિયો ઓહ માય ગોડ.... આજના છોકરાઓને તો 'નયા પૈસા' એટલે શું, એ ય સમજાવવું પડશે.... માંડીવાળો !) અને બન્ને ભાઇઓની ચારચાર આનાની ટિકિટ. ત્યાં પહોંચ્યા ત્યારે ટિકીટની પડાપડી સાથે જંગી લાઇન જોઇને ત્રણેના હોશ ઊડી ગયા. દ્વારકાને તો આમે ય, પેલા બન્ને ફિલ્મ જોઇને બહાર આવે, ત્યાં સુધી સિનેમાની બહાર રાહ જોતા બેસી રહેવાનું હતું પણ આટલી પડાપડી જોઇને રાજ કપૂરે શમ્મીને કહ્યું, ''બહોઓઓઓ... ત લમ્બી લાઇન હૈ... તુમ દોનો યહાં બૈઠો... મૈં લાઇન મેં ખડા રહેકર ટિકીટ લેકર આતા હૂં.'' રાજ દોઢેક કલાક સુધી દેખાયો નહિ ને પાછો આવ્યો ત્યારે મોઢું પડી ગયું હતું. ''બહોત કોશિષ કિ...ટિકીટ નહિ મિલી...! લાઇન બહોઓઓઓ...ત લમ્બી થી, ફિર ભી...''

શમ્મી કપૂરના શબ્દોમાં આ વાતનું રહસ્ય જાણીએ તો, ''તમે જાણો છો, રાજ કપૂરે શું કર્યું ? ચાર આનાવાળી ટીકિટ મળી નહિ, એટલે એ બાર આનાની ટિકીટ લઇને એકલો ફિલ્મ જોવા બેસી ગયો... અમને બન્નેને બહાર બેસાડી રાખ્યા..'' શમ્મીએ ઑન રૅકૉર્ડ કીધું છે, ''આટલો 'નાનો' માણસ મારો ભાઇ રાજ કપૂર... 'હતો'' !

આ વાતના ૫૦-૫૦ વર્ષો પછી ય શમ્મી મોટા ભાઇનું આવું કરતુત ભૂલ્યો નથી ને આપણે આટલા વર્ષો પછી પણ, આ હસતા-ગાતા હૅન્ડસમ માણસની જબરદસ્ત પર્સનાલિટી, ઍક્ટિંગ અને પ્રભાવ ભૂલ્યા નથી. નહિ તો ફિલ્મ 'પ્રોફેસર' તો ઠેઠ ૧૯૬૨માં એટલે કે, આજથી ૫૨ વર્ષ પહેલા આવી હતી, છતાં એકેએક ગીત અને આખેઆખો શમ્મી કપૂર યાદ રહી ગયો છે ને ? આ ફિલ્મમાં હીરોઇન કલ્પના કોઇને યાદ નથી, સાઇડ હીરોઇન પરવિન ચૌધરીનું તો તમારામાંથી ઘણાએ નામ પણ અત્યારે સાંભળ્યું- એટલે કે, વાંચ્યું હશે. હા, એક વ્યક્તિ આ ફિલ્મને કારણે પૂરજોશ યાદ રહી ગઇ હોય તો તે, લલિતા પવાર. રાજ કપૂરની ફિલ્મ 'અનાડી' પછીનો એનો આ સર્વોત્તમ કિરદાર હતો. હજી મારા જેવા જૂની ફિલ્મોના ચાહકોને તો લલિતાબાઇ બુઢ્ઢા શમ્મી કપૂરના પ્રેમમાં પડીને, સજતી- ધજતી અરીસામાં જોતી જોતી, 'પ્રેમનગર મેં બનાઉંગી ઘર મેં તજ સોલહ સિંગાર...' ગાતી એ યાદ છે.

શમ્મી કપૂરના ચાહકોને તો આજે ય ઝૂલસતા કરી નાંખે, એવો છેલછબિલો એ દેખાતો હતો. એ કે આ જમાનાના કોઇ પણ ઍક્ટર જેટલો એ ઉત્તમ ઍક્ટર હતો, પણ એક ઍક્ટર તરીકે ફિલ્મ-મીડિયાએ એને બહુ નીગ્લૅક્ટ કર્યો. અહી એની ઍક્ટિંગ ઘણી સારી હોવા છતાં 'બૅસ્ટ ઍક્ટર'નો એવોર્ડ એ સહેજમાં ચૂકી ગયો. ગીતના ફિલ્માંકનમાં એ સુપરહીરો હતો. જેમ 'કાશ્મિર કી કલી'ના ''ઇશારો ઇશારો મે દિલ લેનેવાલે....'' ગીતના બીજા અંતરા પહેલાના ઇન્ટરલ્યૂડ મ્યુઝિકમાં સિતારના પીસ ઉપર એ ગુજરાતી ગરબા જેવો ડાન્સ કરે છે, એ જોવા જ મારા જેવાઓએ તો એ ફિલ્મ ૮-૧૦ વખત જોઇ નાંખી હતી, તેમ આ ફિલ્મના 'અય ગુલબદન...' ગીત વખતે એણે પહેરેલી કાશ્મિરી ટોપીમાં તાજા લગ્ન કરવા બેઠેલા મોર જેવો સોહામણો લાગે છે, એ હજી ભૂલાતું નથી. કપૂરીયાઓ બધા પહેલેથી જ આવા ડૅશિંગ-પર્નાલિટીવાળા ખરા કે નહિ ? શમ્મી કપૂરને પોતાની ફિલ્મમાં લેવા માટે નિર્માતાઓએ શમ્મીના સેક્રેટેરીની રીતસરની ચમચાગીરી કરવી પડતી. જયકિશનની જેવી જ શર્ત શમ્મી મૂકતો, ''તમારી ફિલ્મમાં સંગીત શંકર-જયકિશનનું હોય તો આગળ વાત કરો..!'' એમાં ય, આ ફિલ્મમાં શમ્મીના જીગરજાન દોસ્ત જયકિશનના બનાવેલા ૪- ગીતો છે ને શંકરના બે જ. જયકિશન શમ્મીના મૅનરિઝમ્સથી અચ્છી તરહ વાકેફ હતો એટલે મુહમ્મદ રફી પાસે જેવા ઝટકા કેવી રીતે મરાવવા, એ ખૂબી જય જાણતો હતો. હું પર્સનલી એ થીયરી સાથે સહમત નથી કે, રફી સાહેબ જે હીરો માટે ગાતા હોય, એ જ હીરોએ પોતે ગાયું હોય, એવું રફી ગાઇ શકતા... આ બધો બકવાસ છ, તેમ છતાં ય દેવ આનંદનું 'અભી ના જાઓ છોડકર...' કે દિલીપ કુમારના- ચાર-પાંચ ગીતો અને શમ્મીના તો ઑલમોસ્ટ તમામ ગીતોમાં રફીનો અવાજ સાંભળો, તો એટલા પૂરતી મારી થીયરી ખોટી પડે છે. શમ્મી પરદા ઉપર હોય ને રફી 'આઇ ઇ યા, કરૂં મૈં ક્યા સુકુસુકુ...' ગાય તો માનવું જ પડે કે, અવાજ રફીનો નહિ હોય, શમ્મીનો જ છે. આ ફિલ્મના નિર્માતા ફકીર ચંદ મેહરા માટે શમ્મી શ્વાસનો પ્રાણ હતો. એમણે પહેલી જ ફિલ્મ શમ્મીને લઇને 'મુજરીમ' બનાવી. પછી 'ઉજાલા'માં ય શમ્મીને લીધો. 'સિંગાપુર', 'પ્રોફેસર', 'પ્રિન્સ' અને છેલ્લે 'મનોરંજન'માં ય શમ્મી કપૂર. શમ્મીએ ઘણા બધાને ઘણું બધું કમાવી આપ્યું છે.

ઇન ફૅક્ટ, 'પ્રોફેસર' સારી ફિલ્મ હતી, માટે ફિલ્મ વિશે જ વાત કરીએ.

એ જમાનામાં એટલે કે '૬૨ની સાલમાં રંગીન ફિલ્મ બનાવવી એ પણ મોટી વાત ગણાતી હતી. મેહરાએ શમ્મીના જોર પર એ જુગાર પણ ખેલ્યો અને ધાંય ધાંય સફળતા મળી. અગાઉ શમ્મીની 'જંગલી' પણ એવી સનસનાટી મચાવી ચૂકી હતી. લેખ ટંડને પ્રભાવશાળી દિગ્દર્શન કર્યું હોવાથી આજથી ૫૨ વર્ષ પહેલા બનેલી ફિલ્મ હોવા છતાં આજે ય જોવી ગમે એવી છે.

ફિલ્મની વાર્તામાં આમ કાંઇ ખાસ નથી છતાં, થોડી ઘણી ઇન્ટરેસ્ટિંગ તો ખરી, એટલે અંશો જોઇ લઇએ -

પ્રિતમ (શમ્મી કપૂર) પોતાની માં ટીબી જેવા (એ જમાનામાં) જીવલેણ ગણાતા રોગ સામે પૈસેટકે ઝઝૂમવા નોકરીની શોધમાં છે. સીતાદેવી વર્મા (લલિતા પવાર) પોતાની બે ભત્રીજીઓ (કલ્પના અને પરવિન ચૌધરી) ને સરખું શિક્ષણ આપવા એક ટયૂશન- માસ્તરની શોધમાં છે, શર્ત એટલી કે માસ્તર બુઢ્ઢો હોવો જોઇએ. જાહેર ખબર વાંચીને શમ્મી પોતે જ બુઢ્ઢો બનીને માસ્તર બનીને આવે છે, પણ અંદરનો યુવાન શમ્મી કલ્પના માટે આકર્ષાય છે અને બન્ને પ્રેમમાં પણ પડે છે. પ્રોબ્લેમ એ વાતનો કે, આવો સોહામણો બુઢ્ઢો માસ્તર સીતાદેવીને ય ખૂબ ગમી જાય છે- પોતાને માટે, અને એ ય માસ્તર સાથે પરણવાના સપના જોવા માંડે છે. શમ્મીની હાલત સમજી શકાય એવી છે. રાઝ ખુલી જાય તો પ્રેમિકા તો જાય, પણ છેતરપિંડીનો આરોપ ય લાગે. ખૂબ કડક સ્વભાવ ધરાવતી સીતાદેવી બુઢ્ઢા (બનેલા) શમ્મીને જોઇને પલળવા માંડે છે. કાચી સેકન્ડમાં બન્ને વેશ બદલીને શમ્મી બન્નેને ઉલ્લુ તો બનાવે છે, પણ આખરે રાઝ ખુલી જતા ટૅન્શન તો ઊભું થાય છે, પણ ફિલ્મ પૂરી કરવા માટે દરેક દિગ્દર્શકે ફિલ્મનો અંત સુમેળભર્યો લાવવો પડે, એ અહી લવાય છે.

શમ્મીની પર્સનાલીટીની ખૂબી એ હતી કે, શૂટ-બૂટને બદલે એ કેવળ અડધી બાંયનું ઇન્સર્ટ કર્યા વિનાનું શર્ટ મોટાભાગની ફિલ્મોમાં પહેરતો, એમાં પણ એ એવો જ ખૂબસૂરત લાગતો. ક્યારેક ફડકો આપણને લાગી જાય કે, આવી ડૅશિંગ પર્સનાલીટીવાળા હીરો સાથે કામ કરતા હીરોઇનો ડરતી નહી હોય ? નંદાએ તો કબૂલ કર્યું હતું કે, 'હું શમ્મી કપૂરની પર્નાલિટીથી એટલી અંજાઇ હતી કે, એ સામે આવે તો હુ ડરી જતી.' એ વાત તો સહુ જાણે છે કે, અનેક હીરોઇનોની પહેલી ફિલ્મ શમ્મી કપૂર સાથે બની હતી, જેમાં આશા પારેખ, સાયરા બાનુ, કલ્પના, (બનતા સુધી રાગિણી), ચાંદ ઉસ્માની... હજી એકાદી છે, નામ યાદ નથી આવતું.

ફિલ્મની હીરોઇન કલ્પનાનું સાચું નામ 'અર્ચના મોહન' હતું. એના પિતા પંડિત જવાહરલાલ નેહરૂના જમણા હાથ સમાન હતા. નેહરૂની એ ખૂબ લાડકી હતી, માટે મેહમાનો આવે, ત્યારે રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં કલ્પનાના કથ્થક નૃત્યનો પ્રોગ્રામ બેશક હોય જ. ઇન ફૅક્ટ, ફિલ્મોમાં કલ્પનાને લાવવાનો યશ બલરાજ સાહનીને આપવો પડે. ઉર્દુ લેખિકા ઇસ્મત ચુગતાઇને પણ એ ખૂબ ગમી ગયેલી, એટલે પહેલી ફિલ્મ 'પ્રોફેસર'માં એને ચાન્સ મળ્યો. દેવ આનંદ સાથે 'તીન દેવીયા' અને શશી કપૂર-કિશોર કુમાર સાથે 'પ્યાર કિયે જા' જેવી ફિલ્મો મળી. એ પછી એ કોઇ નૅવી ઓફિસરને પરણી પણ લગ્ન ઝાઝા ચાલ્યા નહિ- ડિવોર્સ થયો અને ફિલ્મી લેખક સચિન ભૌમિકને પરણી. એમાં ય કોઇ જમાવટ થઇ નહિ ને છેવટે ૪ જાન્યુઆરી ૨૦૧૨ના રોજ પૂણેમાં મૃત્યુ પામી. એની દીકરી પ્રિતી સિંધી હરિશ મનસુખાણીને પરણી છે.

હીરોની ટીવી- પૅશન્ટમાં બનતી અને બુઢાપામાં ય સુંદર લાગતી ચરિત્ર અભિનેત્રી પ્રતિમા દેવી બંગાળણ હતી. એના કૅરેક્ટરને લઇને એ જમાનામાં ઘણી બધી વાતો વહેતી થયેલી. ફિલ્મ 'જ્વેલ થીફ'માં એ દેવ આનંદની માં બને છે. તમે બધાએ રિડકુ અને રતન ગૌરાંગ નામના ઍક્ટરોને તો રાજ-દિલીપ-દેવ કરતા ય વધુ વખત જોયા હશે, પણ નામ ખબર ન હોય. ફિલ્મોમાં સાવ ઢીચકો અને વાતવતામાં હીરો-હીરોઇન ઉપર દાદાગીરી કરીને હસાવતો વ્હેંતીયો રિડકુ અહી ગોડાઉન સાઇઝની ટુનટુનનો પ્રેમી છે. રતન ગૌરાંગ એના ચાઇનીઝ મોંઢાને કારણે ઠેઠ રાજ કપૂરની ફિલ્મ 'બરસાત' થી ફિલ્મોમાં આવે છે. છે ય ઠીંગણો એટલે ચીનો/ નેપાળી ગુરખો/હોટલનો વૅઇટર બતાવવાનો હોય, ત્યારે એનો ઉપયોગ થાય. અહી એ હૉટેલમાં શમ્મી કપૂરના ચમચા તરીકે કામ કરે છે. સલમાન ખાનના પિતા સલીમ (જાવેદવાળા) અહી પરવિન ચૌધરીના પ્રેમી તરીકે છે. બીર સખુજા સલિમનો પિતા બને છે. આ સલીમખાન એક જમાનામાં 'પ્રિન્સ સલિમ' નામ લખાવીને થોડી ઘણી ફિલ્મોમાં હીરો તરીકે આવ્યો હતો. મુહમ્મદ રફી- સુમન કલ્યાણપુરનું 'તેરે હમ ઓ સજન, તુ જહાં મૈં વહાં, સૂરજ તું ઝર્રા મૈં...' તેમ જ, રફીનું સોલો, 'મુઝે તુમ સે મુહબ્બત હૈ, મગર મૈં કહે નહિ સકતા...' ફિલ્મ 'બચપન' ('૬૩)માં સલીમ ઉપર ફિલ્માયા હતા. પહેલા ગીતની હીરોઇન મેનકા ઇરાની હતી. 'દેવ આનંદને ચેતવવા ફિલ્મ 'સીઆઇડી'માં વહિદા રહેમાન શમશાદ બેગમના કંઠે, 'કહીં પે નિગાહેં, કહીં પે નિશાના...' ગાય છે, તે લંગડો વિલન વીર (બીર) સખુજાને તમે શમ્મીની જ ફિલ્મ 'કાશ્મિર કી કલી'માં ય જોયો છે, જે 'હૈ દુનિયા ઉસી કા જમાના ઉસીકા...' ગીત વખતે દારૂ ઢીંચતો દેખાય છે. રણધીરને તો ઓળખો જ ને ? મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં વ્યાજખાઉ મારવાડીના રોલ કરતો બટકો ! નાસિર હુસેનની લગભગ બધી ફિલ્મોમાં એ હોય જ. આ ફિલ્મમાં સાઇડી તરીકે કામ કરતી હીરોઇન પરવિન ચૌધરી થોડી ઘણી સ્ટન્ટ ફિલ્મોમાં આવી ગયા પછી આજ દિન સુધી એનો કોઇ પત્તો નથી. નિષ્ફળ આપઘાત કરીને આવેલી પરવિનની સારવાર કરતો ડૉક્ટર એમ.એ. લતીફ છે, જે ફિલ્મ 'કાલા પાની'માં દેવ આનંદનો જેલવાસી પિતા બને છે. રાશિદ ખાન આમ તો દેવ આનંદનો ખાસ દોસ્ત. એની મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં તમે એને જોયો છે. ફિલ્મ 'ગાઇડ'માં ખંડહરમાં ઉંદર મારવા માટે એ રાયફલ વાપરે છે. રત્નમાલા આ ફિલ્મમાં લલિતા પવારનું શમ્મી કપૂર સાથે લગ્ન ઍનાઉન્સ કરે છે. ઘણી ફિલ્મોમાં એ માં બનીને આવી છે.

ફિલ્મી નૃત્યગીતોમાં હીરો-હીરોઇનની આગળ-પાછળ નાચતા રહેતા જુનિયર આર્ટિસ્ટોને પણ સલામ કરવી પડે. આપણા ઘરમાં લગ્નપ્રસંગ, પાર્ટી કે નવરાત્રી વખતે ઘરના છોકરાઓ ડાન્સ કરતા હોય, એ જોઇએ ત્યારે ખબર પડે છે કે કેટલી મેહનત કરવી પડે છે ! એ હિસાબે, ફિલ્મોમાં આ ડાન્સરો વર્ષોથી આ ફિલ્ડમાં હોવાને કારણે પૂરા પ્રોફેશનલ અને પરફૅક્ટ થઇ ગયા હોય છે. એ ૧૦-૧૫ જણા હોય ને એમાંના એકની ય નાનીઅમથી ભૂલ થાય તો હીરો-હીરોઇનને ય એકડેએકથી એના એ જ સ્ટૅપ્સ ફરી લેવા પડે છે ને આ લોકો બિચારા સામાન્ય હોવાથી એમની કોઇ ભૂલ કોઇ માફ કરતું નથી, છતાં એક હકીકત એ પણ છે કે, મોટા ભાગના આ જુનિયર ડાન્સરો બેશક હીરો-હીરોઇનોથી વધુ સારા ડાન્સરો હોય છે. ફિલ્મ '૬૨ની સાલમાં બની હતી ને શમ્મી કપૂર નોકરીની અરજી સ્યાહીના ખડીયામાં કિત્તો બોળી બોળીને લખે છે, એ કાંઇ મગજમાં ઉતરતું નથી. ફિલ્મ હજી '૫૦ પહેલાની હોત તો સમજાત કે, એ વખતે ફાઉન્ટન કે બૉલ પેનો શોધાઇ નહોતી. ફિલ્મોમાં હીરો કે હીરોઇને હાથમાં બૅગ ઉપાડી હોય તે નિશ્ચિતપણે ખાલી જ સમજવાની. અહી પણ શમ્મી બૉસ કલ્પના-પરવિન ચૌધરીના ગીત, 'હો કોઇ આયેગા આયેગા આયેગા...'વખતે આવી જ ખાલી બૅગ લઇને ફરતો રહે છે. શંકર-જયકિશનના મનમસ્ત સંગીતે આ ફિલ્મમાં એમને 'બેસ્ટ સંગીતકરોનો ફિલ્મફેર એવોર્ડ જીતી આપ્યો હતો, પણ ખુદ શમ્મી, સપૉર્ટિંગ-એક્ટ્રેસ માટે લલિતા પવાર, શ્રેષ્ઠ ગીત 'અય ગુલબદન' માટે મુહમ્મદ રફી નૉમિનેટ થયા પણ ઍવોર્ડ બીજા લઇ ગયા.