Search This Blog

22/01/2016

'ચાર દિવારી' ('૬૧)

ફિલ્મ : 'ચાર દિવારી' ('૬૧)
નિર્માતા-દિગ્દર્શક : કૃષ્ણ ચોપરા
સંગીત : સલિલ ચૌધરી
ગીતકાર : શૈલેન્દ્ર
રનિંગ ટાઇમ : ૧૪-રીલ્સઃ ૧૩૬ મિનિટ્સ
થીયેટર : ખબર નથી.
કલાકારો : શશી કપૂર, નંદા, મનમોહન કૃષ્ણ, લીલા ચીટણીસ, સતીશ વ્યાસ, પરવિન પૌલ, બી.બી.ભલ્લા, હની ઇરાની, બ્રહ્મ ભારદ્વાજ, લક્ષ્મી.




ગીતો
૧. ગોરી બાબુલ કા ઘરવા, અબ હૈ બિદેસવા... લતા મંગેશકર
૨. કૈસે મનાઉં પિયવા, ગુન મેરે એકહૂં નાંહી... મૂકેશ
૩. ઝૂક ઝૂક ઝૂક ઝૂમ ઘટા આઇ રે, મન મોરા... લતા મંગેશકર
૪. અકેલા તુઝે જાને ના દૂંગી, બન કે છૈયા મૈં સંગ... લતા મંગેશકર
૫. નીંદ પરી લોરી ગાયે, માં ઝૂલાયે પાલના.... લતા મંગેશકર
૬. હમકો સમઝ બૈઠી હૈ દુનિયા દીવાના, પર મૈં... મૂકેશ

શશી કપૂર ખૂબ ગમતો હોવાને નાતે વર્ષોથી એમ થયે રાખે કે, હીરો તરીકે એની પહેલી ફિલ્મ કેવી હશે ? નામ તો સાંભળ્યું હતું, 'ચાર દિવારી' નામ ગમ્યું પણ હતું કે, સુંદર ભાવનાત્મક કથાવાળી ફિલ્મ હશે. મારી મેમરી દગો કરી શકે એમ છે, છતાં થોડું થોડું યાદ આવે છે કે, બનતા સુધી આ ફિલ્મ અમદાવાદના રીગલ સિનેમામાં જોઇ હતી.

વાર્તા આવી હતી :
સુનિલ (શશી કપૂર) તદ્દન મામૂલી ઘરમાં વિધવા માં (લીલા ચીટણીસ) એક દીકરી લક્ષ્મી અને બીજો ટેણીયો હની ઇરાની. શશીના લગ્ન બીજા ગામની સુશીલ છોકરી નંદા સાથે થાય છે. બન્ને વચ્ચે ખૂબ પ્રેમ હોવાનું બીજું ય એક કારણ છે, ચાર પુત્રો અને બે પુત્રીના માં-બાપ બનવાનું સપનું ! પણ સ્કૂલ પાસ કરેલી બહેન લક્ષ્મીને કોલેજમાં ભણવા જવું છે, પણ કોલેજની ફી રૂ. ૨૦/- ભરવી પોસાય એમ ન હોવાથી પરિવારના સભ્યો એક પછી એક પોતાના ખર્ચા ઓછા કે બંધ કરવાનો નિર્ણય કરે છે. શશી સિગારેટ છોડે છે. નંદા કામવાળીની છુટ્ટી કરી દઇને બધું કામ જાતે કરવાનું નક્કી કરે છે. કમનસીબે, દિવાળીના ફટાકડાથી ગભરાઇ જઇને નંદા દાદર ઉપરથી ગબડી પડે છે, એમાં એને કસુવાવડ તો થાય છે, પણ ભવિષ્યમાં એ કદી માં નહિ બની શકે, એ પણ શશીને જાણવા મળે છે. નંદા અત્યંત ભલી પત્ની બનીને શશીને બીજા લગ્ન કરી લેવાની વિનંતિ કરે છે.. (સાલું... આજકાલ ક્યાં પડયો છે, પત્નીઓનો આવો સ્ટોક ?) શશી ગુસ્સે થઇને ના પાડે છે. આ બાજુ લક્ષ્મી કોલેજમાં સતીશ વ્યાસના પ્રેમમાં પડીને ઘેરથી મુંબઇ જવાનો પ્લાન બનાવે છે, તો બીજી બાજુ, નાના ટેણીયાના મનમાં ઠસી ગયું હોય છે કે, સાવકી માં ત્રાસ આપનારી હોય છે.... (આપણે તો, સાવકી વાઇફ માટે ય આવું અશુભ-અશુભ ન વિચારીએ... સુઉં કિયો છો ?) ફિલ્મ પૂરી થતા સુધીમાં ઘણી નાટકીય ઘટનાઓને અંતે 'ધી એન્ડ' સુખદ આવે છે.

શશી કપૂરે આ ફિલ્મની ૧૯૬૧માં પ્રવેશ કર્યો પણ... જહે નસીબ... એ પછી '૭૩'-'૭૪' સુધી એની ૩૦-ફિલ્મો આવી જેમાં, (એ દિવસ સુધી કોઇને ન મળ્યું હોય એવું ગૌરવ- હોલીવુડની ૭-૮ ફિલ્મોમાં હીરો બનવાનું) હસિના માન જાયેગીથી માંડીને શર્મિલી કે પ્યાર કા મૌસમ જેવી હિટ ફિલ્મો ય હતી, છતાં એ બધી હિટ ફિલ્મો શશીબાબાને કારણે નહિ, અન્ય કારણોથી હિટ થઇ હતી, એવો પ્રચાર ગણો તો પ્રચાર અને ભ'ઇનું બેડ-લક ગણો તો બેડ-લક. કમનસીબી જુઓ કે, એનો પ્રારંભ જ આવી રોતડી અને કંગાળ ઢબે બનાવાયેલી ફિલ્મ 'ચાર દિવારી'થી થયો. એમાં ય, અફ કોર્સ, ફિલ્મની વાર્તા તો નંદાની આસપાસ ઘૂમતી હતી.. શશીનું વાર્તા પૂરતું મહત્વ કોઇ નહોતું. એ જ વર્ષમાં એની બીજી ફિલ્મ 'ધર્મપુત્ર' પણ આવી. યશ ચોપરાની હોવા છતાં તદ્દન ફ્લોપ અને બોરિંગ. કરૂણા તો એ વાતની હતી કે, ભાઇ ઉપર ફ્લોપ હીરોનું લેબલ લાગી ગયું હતું એટલે, કુમકુમ, સઇદા ખાન કે જબિન જલિલ જેવી સી-ગ્રેડની હીરોઇનો ય એની સાથે કામ કરવા તૈયાર નહોતી. સાધનાએ ફિલ્મ 'પ્રેમપત્ર' સ્વીકારી તો ખરી, પણ બેનનું મોઢું જરી ચઢી ગયું હતું કે, હીરો કોક સારો લાવો ને ! ઠીક છે, બિમલ રોયની એ ફિલ્મ હોવાને કારણે સાધનાએ હા તો પાડી પણ ટિકીટ બારી ઉપર અંજામ એનો એ જ કરૂણ. એક માત્ર નંદા જીવી ત્યાં સુધી શશી કપૂરની નિકટતમ દોસ્ત રહી અને ફિલ્મ ભલે ફ્લોપ જાય, એણે શશી સાથેની કોઇ ફિલ્મ ઠૂકરાવી નહિ... જાણતી હોવા છતાં કે, માર્કેટ એનું પોતાનું બગાડી રહી છે. નંદાએ શશી સાથે આ પહેલી ફિલ્મ પછી, મેંહદી લગી મેરે હાથ, મુહબ્બત ઇસ કો કહેતે હૈ, જબ જબ ફૂલ ખીલે, નીંદ હમારી, ખ્વાબ તુમ્હારે અને રાજા સા'બ જેવી ફ્લોપ ફિલ્મો હિમ્મતથી કરી. જબ જબ ફૂલ ખીલે સુપરહિટ હતી, પણ એ તો ફિલ્મના ગીતો અને નંદાને કારણે હિટ પુરવાર થઇ. શશીની એક ખાસીયત એની આ પહેલી ફિલ્મથી અંત તક ચાલી. આખી ફિલ્મમાં એક વાર સફેદ કપડા પહેરવાની. મને તો એની ચાલ પણ ગમતી.. ખાસ તો, ફિલ્મ 'વક્ત'માં એ પીળું સ્વેટર અને સફેદ પેન્ટ પહેરીને જતો હોય છે ને પાછળથી શર્મીલા ટાગોર ગાડી લઇને આવે છે અને બીજું, ''ઠહેરીયે હોશ મેં આલૂં, તો ચલે જાઇયેગા... ''માં કાળી જર્સીમાં ઘણો સોહામણો લાગે છે.

છેવટે મનમોહન દેસાઇએ શશીને ફિલ્મ 'આ ગલે લગ જા' (શર્મીલા ટાગોર) અને એન.એન.સિપ્પીએ ફિલ્મ 'ચોર મચાયે શોર' આપી. આ બન્ને સુપરહિટ ફિલ્મોએ શશીનું તકદીર રાતોરાત બદલી નાંખ્યું અને પછી તો હિંદી ફિલ્મનગરીના રાબેતા મુજબના નિયમ મુજબ, શશીના દરવાજે નિર્માતાઓની રીતસર લાઇનો લાગવા માંડી. રોજની ૩-૩ ફિલ્મોના એ શૂટિંગ કરવામાં એ એટલો વ્યસ્ત બની ગયો કે એ દિવસોમાં કડકા ચાલતા ભત્રીજા રણધીર કપૂરને સ્ટુડિયો પર લિંબુપાનીની બોટલ લઇને જવું પડતું. હ્યુમરમાં તો કપૂરોને કાંઇ કહેવું પડે એમ નથી. રણધીરે કહ્યું, ''આટલી બધી દોડધામ ફક્ત લિંબુપાની માટે કરવાની હોય તો તમારા દરવાજે લિંબુના શરબતવાળાની લારીઓ ઊભી કરી દઉં.''

નંદાનું નામ તમે અશોક દવે પાસે લો, એટલે એમનું માથું પ્રણામથી ઝૂકી જવાનું. ઓઢેલા માથા ઉપર આ મોટો ચાંદલો નંદાને કેટલો શોભતો હતો ? યાદ છે ને, 'અલ્લાહ તેરો નામ, ઇશ્વર તેરો નામ... !' પ્રણામયોગ્ય તો નૂતને ય એટલી જ હતી, પણ સરખામણી નંદા સાથે કરવાની આવે તો નંદા કેવળ ખૂબસૂરત નહોતી, ઠાંસીઠાંસીને ગ્લેમર ભર્યું હોવા છતાં, એને જોઇને કોઇના મનમાં કદી વિકાર ન આવે ! સુઉં કિયો છો ? અંગત જીવનમાં ય એ પવિત્રતાની મૂર્તિ હતી. સ્વ.મનમોહન દેસાઇ સાથે તો સગાઇ પણ થઇ ચૂકી હતી, પણ દેસાઇએ કોઇ અજ્ઞાાત કારણોસર આપઘાત કર્યો.

શશી અને નંદા વચ્ચે પ્રેમસંબંધ કે ભાઇ-બહેનવાળો રિશ્તો નહોતો, પણ દોસ્તીની અખૂટ સંપત્તિ ધરાવતો સંબંધ હતો. રાજ-નરગીસ, દેવ-સુરૈયા કે દિલીપ-વહીદા જેવી આ બન્નેની જોડી ક્યારેય વખણાઇ નહોતી, છતાં 'જબ જબ ફૂલ ખીલે' વાત આખી ફેરવી નાંખી. પ્રેક્ષકોને આ બન્ને સાથે જોવા ગમવા માંડયા. એ જમાનામાં હીરોઇનો આંખોમાં બહુબહુ તો કાજલ લગાવતી કે આઇ-લાઇનર વાપરતી.. નંદાએ આંખોના છેવાડે ખૂણીયા શરૂ કર્યા અને 'સાધના-કટ' જેવો ટ્રેન્ડ બની ગયો. 'ચાર દિવારી'માં એ ગરીબ ઘરની વહુ બને છે, છતાં ય સૌમ્ય સુંદરતા અને વહાલો લાગે એવા અભિનયને કારણે ફિલ્મ છેક સુધી જોવી ગમે. ફિલ્મ 'ચાર દિવારી'ની વાર્તા વિકસાવાઇ હોત તો સારી બની શકે એમ હતું, પણ ચેહરા ઉપર એક મિનિટમાં ૨૪ હજાર હાવભાવો બદલી શકતો બારમાસી રોતડો મનમોહન કૃષ્ણ-એમાં ય પાછો અહી પાગલ બતાવાયો છે.. આખી સ્ટીલની ચમચી મુઠ્ઠીમાં વાળી દેવાનો ગુસ્સો આવે કે નહિ ? કંઇ બાકી રહી જતું હતું તે, આરબ શેખોના વિરાટ તેલ ભંડારમાં ભરો તો ય નાના પડે, એટલા આંસુઓ છલકાવી ચૂકેલી બારમાસી રોતડી લીલાબાઇ ચીટણીસને ય તઇણ કલાક સુધી જોવાની. ઇન્શ્યોરન્સ- એજન્ટ બનતો બી.બી.ભલ્લા શશી કપૂરનો બચપણનો ચમચો. એની લગભગ બધી ફિલ્મોમાં એ હોય જ. શશીના બીજા દોસ્ત પ્રયાગ્રાજને તમે જોયો ન હોય, પણ એનો અવાજ હજારો વખત સાંભળ્યો છે. શમ્મી કપૂરની ફિલ્મ 'જંગલી'માં 'યાહૂ' ની બૂમ પ્રયાગે પાડી છે... મુહમ્મદ રફીએ નહિ. પોતાની ફિલ્મ 'ઉત્સવ'માં વાસ્તવિકતા લાવવા શશીએ વજન ધરખમ વધાર્યું, એ એને લાઇફ- ટાઇમ નડી ગયું. આજે એ મૃત્યુની રાહ જોતો પથારીવશ છે. અફસોસ સલિલ ચૌધરીના અત્યંત નબળા સંગીતનો થાય. એક મૂકેશના 'કૈસે મનાઉ પિયવા'ને બાદ કરતા એકે ય ગીતમાં દાદાએ મેહનત કરી હોય, એવું લાગતું નથી, એમની ખાસ લતા મંગેશકરના ચાર-ચાર ગીતો હોવા છતાં ! નહિ તો મારા પ્રિય સંગીતકારોમાં સલિલ દા નો નંબર બે થી પાંચમા આવ.. પહેલો કોનો છે, એ તો શંકર-જયકિશને ય જાણે છે ! કોઇકે મને હમણાં જ પૂછ્યું, ''સલિલ દા ના સંગીત પાછળ આટલી ઘેલછા કેમ ?'' મેં કીધું ત્રણ કારણથી. એક તો એમના સંગીતનું અસ્પષ્ટપણું (ઉીૈગિહીજજ). સ્થાયી કેવી રીતે શરૂ થઇ ગયું. ઇન્ટરલ્યૂડમાં આ વાજીંત્ર અને ધૂનનો આ પટ્ટો કેમ વાગ્યો અને બીજા અંતરામાં ક્યાં ફેરફારો હશે, એ હું તો શું લતા કે આશા ય સમજી શકતા નહોતા, એટલે જ બન્ને બહેનોના માનિતા-સંગીતકાર રહ્યા હતા. મૂકેશના 'કૈસે મનાઉં પિયવા' સીધું જ શરૂ થઇ જાય છે, કોઇ સૂર આપ્યા વગર !

બીજું, choir ઉપર એમનો કાબુ. (ઓક્સફર્ડ ડીક્શનેરીમાં ઉચ્ચાર 'ક્વેર' થાય છે, બાકી મેકમિલન, અમેરિકન હેરિટેજ કે કોલિન્સમાં ઉચ્ચાર 'ક્વાયર આપ્યો છે.) 'ક્વાયર' અને 'કોરસ' જુદા. કોરસ એટલે સમૂહ ગીત. 'દુઃખભરે દિન બીતે રે ભૈયા..' કે 'મતવાલા જીયા ડોલે પિયા...'માં લતા-રફી-શમશાદ સિવાય પાછળ સમૂહ ગાયકો ગાય છે, એને કોરસ કહે છે, પણ ક્વાયરમાં એટલા ઓછા ગાયકોથી ન ચાલે. બહુધા ૨૦-૨૦ની ત્રણ ટુકડીઓ સંગીતકારે આપેલા સૂર મુજબ, સરગમ (સારેગમપધનિસા)ના આપેલા સૂરથી શરૂઆત કરે છે, પણ ૨૦ની એક ટુકડીએ ખરજનો 'ધ' લીધો, તો બાકીની બન્નેએ મધ્યમ અને તીવ્રતનો 'ધ' લેવો પડે. ક્વાયરમાં ગીતના શબ્દોને સ્થાન નથી. દ્વિજેન મુકર્જીના ફિલ્મ 'માયા'માં કે 'પૂનમ કી રાત'માં અદ્ભૂત ક્વાયર રફીના 'દિલ તડપે તડપાયે...'માં સાંભળવા મળશે. ક્વાયર- ગુ્રપને કન્ડક્ટ કરવું અઘરૂં છે. ૬૦ કે ૭૨ના ગ્રુપમાંથી એક પણ ગાયક ખોટું ગાતો હોય તો ધ્યાન આપવું જ પડે.

અહી તો સંગીત જ ક્યાં, પૂરી ફિલ્મ ઉપર દિગ્દર્શકે ધ્યાન આપ્યું નથી. યાદ અપાવવા જેવો છોકરો તો ખરો, પણ આપણી ગુજરાતી ફિલ્મ 'મેંહદી રંગ લાગ્યો'માં પાંદડું લીલું ને રંગ ગાતો.' કલાકાર સતીશ વ્યાસ અહી શશીની બહેન લક્ષ્મીના દગાબાજ પ્રેમમાં છે. ફિલ્મ 'તૂફાન ઔર દીયા'માં એ નંદાની સાથે હતો. શશી કપૂર અને નંદા માટેનું માન સલામત રાખીને નિવેદન કરી શકાય એમ છે કે, ડીવીડી મંગાવીને આ ફિલ્મ જોશો, તો બહુ પસ્તાશો.

No comments: