'આરામ'('૫૧)

- ડી.ડી. કશ્યપ એ સમયના ફાલતુ કોટિના દિગ્દર્શક કહેવાતા, જેમણે આ ફિલ્મ 'આરામ' બનાવી હતી. દેવ આનંદની કદાચ આ પહેલી અને ચોક્કસપણે છેલ્લી ફિલ્મ હશે, જેમાં એણે એકેય ગીત ગાયું નથી. ફિલ્મમાં ગૅસ્ટ તરીકે આવેલા તલત મેહમુદે એક ગીત 'શુક્રિયા અય પ્યાર તેરા શુક્રિયા..' ગાયું છે, જેમાં તલતે ઉચ્ચાર 'શુક્રિયા' ને બદલે 'શુકરીયા' કર્યો છે. પ્રેમનાથ જેવા ભેંસાએ પણ ગીત ગાયું છે...

ફિલ્મ : 'આરામ'('૫૧)

નિર્માતા-નિર્દેશક : ડી.ડી.કશ્યપ

સંગીતકાર : અનિલ બિશ્વાસ

ગીતકારો : રાજીન્દર કિશન/પ્રેમ ધવન

રનિંગ ટાઇમ : ૧૪-રીલ્સ

થીયેટર : લક્ષ્મી (અમદાવાદ)

કલાકારો : દેવ આનંદ, મધુબાલા, પ્રેમનાથ, તલત મેહમુદ, દુર્ગા ખોટે, હીરાલાલ, રામ અવતાર, મનમોહન કૃષ્ણ, તિવારી, બૅબી તબસ્સુમ, લીલા મિશ્રા અને લિયોનોર મારીયા.

ગીતો

૧. અય જાને જીગર, દિલ મેં સમાને આજા ઉજડી હુઇ.... મૂકેશ

૨. બાલમવા નાદાન, બલમા જા જા જા.... લતા મંગેશકર

૩. શુક્રિયા અય પ્યાર તેરા, શુક્રિયા શુક્રિયા.... તલત મેહમૂદ

૪. મન મેં કિસી કી પ્રિત બસા કે..... લતા મંગેશકર

૫. રૂઠા હુઆ હૈ ચંદા, રૂઠી હુઇ હૈ ચાંદની.... લતા મંગેશકર

૬. મિલ મિલ કે બિછડ ગયે નૈન, ગયા સુખ ચૈન... લતા મંગેશકર

૭. યે ઝીંદગી હૈ યો-યો, ઝીંદગી હૈ યો-યો.... મનમોહન કૃષ્ણ

૮. બિગડ બિગડ બની હૈ....ઉજડી રે મેરે પ્યાર કી.... લતા મંગેશકર

(ગીત નં.૨ અને ૫ પ્રેમ ધવનના, બાકી બધા રાજીન્દર કિશનના)

ખુદ આપણે ય હેરાન રહી જઇએ કે કોઇ પુરુષ આટલો હૅન્ડસ મને કોઇ સ્ત્રી આટલી હદે સુંદર હોઇ શકે ? અને એ હેરાની કાચી સેકન્ડમાં દૂર થઇ જાય, જ્યાં ફિલ્મ 'આરામ' શરૂ થવાની જ સેકન્ડે દેવ આનંદ અને મધુબાલા એક સાથે દેખાય ! ભ'ઇ, હિંદી ફિલ્મોમાં તમને રાજ-નરગીસ, દિલીપ-મધુ કે દેવ-સુરૈયા ભલે પોતપોતાના લક્ષણો મુજબ વત્તા-ઓછા ગમતા હોય, પણ દેખાવની સુંદરતામાં દેવ આનંદ-મધુબાલાની જોડી...ઇન્ડિયામાં તો નહિ, પણ હૉલીવુડમાં બહુ બહુ તો 'ધી રોમન હૉલી ડે'વાળા ગ્રેગરી પૅક અને ઑડ્રી હૅપબર્ન જ પહોંચી શકે ! દેવ આનંદને એ જમાના મુજબના પાર્ટી શુટ (શાર્ક-સ્કીનનું સફેદ બ્લૅઝર, બો-ટાઇ અને નીચે કાળું પેન્ટ) પહેરેલો જુઓ અને મધુબાલા માટે કપડાંની તો કોઇ ચોક્કસ જોડી જગતભરનો કોઇ દરજી બનાવી જ શક્યો નથી, જે એને સૂટ થતી ન હોય ! દેવ આનંદ-મીના કુમારીની ફિલ્મ 'તમાશા'ને બાદ કરતા વ્યવહારિક રીતે આ આજની ફિલ્મ 'આરામ'ને જ ભારતની પહેલી મલ્ટિ-સ્ટાર ફિલ્મ કહેવાય, કારણ કે એ જમાનામાં ય હીરોગીરી કરતા પ્રેમનાથ અને તલત મેહમુદ પણ અહી ઉપસ્થિત... અને દેખાવમાં તો એ બન્ને પણ ભલે રાજ-દિલીપ-દેવ જેવા નહિ, તો ય બીજા પ્રદીપ-વિશ્વજીત- ભારત ભૂષણ કે શેખરો જેવા લાગે. એ વાત જુદી છે કે, પેલી ત્રિપુટી સામે એક્ટિંગમાં આ બધાનો ભેગો ધબડકો ! એકે ય માં ભલીવાર ન મળે !

ડી.ડી. કશ્યપ એ સમયના ફાલતુ કોટિના દિગ્દર્શક કહેવાતા, જેમણે આ ફિલ્મ 'આરામ' બનાવી હતી. દેવ આનંદની કદાચ આ પહેલી અને ચોક્કસપણે છેલ્લી ફિલ્મ હશે, જેમાં એણે એકેય ગીત ગાયું નથી. ફિલ્મમાં ગૅસ્ટ તરીકે આવેલા તલત મેહમુદે એક ગીત 'શુક્રિયા અય પ્યાર તેરા શુક્રિયા..' ગાયું છે, જેમાં તલતે ઉચ્ચાર 'શુક્રિયા' ને બદલે 'શુકરીયા' કર્યો છે. પ્રેમનાથ જેવા ભેંસાએ પણ ગીત ગાયું છે... એ તો જાણે ઠીક છે, પણ બારેમાસ રોતડા મનમોહનકૃષ્ણે પણ અહી કૉમેડી ગીત ગાયું છે... તારી ભલી થાય ચમના... તું પરદા ઉપર કેવળ ઊભો રહે, એ પણ કૉમેડી જ છે... તારે ગીત ગાવાની જરૂર જ નથી. બાકી બધા લતાના અવાજમાં મીઠડા ગીતો મધુબાલાએ ગાયા છે. એક ગીત કોઇ નાચનારીએ ગાયું છે.

કોઇ ફિલ્મને કેટલી હદે અત્યંત કંટાળાજનક બનાવી શકાય, એના માટે એ જમાનામાં રીતસરના ક્લાસીસ ચાલતા હોવા જોઇએ, નહિ તો ડી.ડી.કશ્યપ-સૉરી, કશ્યપે એવી તે વળી કઇ સારી ફિલ્મો પહેલા કે પછી ય બનાવી છે, તે એના બચાવમાં એક લાઇને ય લખી શકાય. ફિલ્મ તમારે અમારા જેવી મજબૂરીને કારણે આખી જોવી પડે, એ અલગ વાત છે, બાકી જરા ય અતિશયોક્તિ વગર કહું છું કે, આટલી સારી સ્ટારકાસ્ટ અને સંગીત હોવા છતાં કોઇ માની ન શકે, એવી ઢંગધડા વિનાની આ ફિલ્મ બની છે. આપણને આઘાત લાગે કે, ફિલ્મ સાઇન કરતા પહેલા દેવ આનંદ જેવા કલાકારો ફિલ્મની સ્ક્રીપ્ટ વાંચતા નહિ હોય ? એક સાદો દાખલો આપું. ફિલ્મમાં વિલન હીરાલાલ મધુબાલાનું અપહરણ કરી જાય છે. એને દિલોજાનથી ચાહતા (હીરાલાલને નહિ... મધુબાલાને, સ્ટુપિડ !) બન્ને હીરાઓ દેવ આનંદ કે પ્રેમનાથ તમારી સમજ મુજબ, નોર્મલી શું કરે ? યા તો ભગાડી જતા હીરાલાલની જીપની પાછળ ઘસડાઇને એનો પીછો કરે, પુલિસ-ફરિયાદ નોંધાવે અથવા ભલે ઘેર બેઠા બેઠા પેલીને છોડાવવાનો કોઇ પ્લાન તો બનાવે કે નહિ ?

નો બૅબી નો. આ બન્ને હીરાઓ તો રોજનું રાબેતા મુજબનું કામ કરે રાખે છે, નથી પુલિસ ફરિયાદ નોંધાવતા, નથી જાત તપાસમાં નીકળતા... કંટાળીને વિલન હીરાલાલ મધુબાલાને પાછી મુકવા આવે છે, બોલો !

આવું કોઈ ફિલ્મમાં જોયું છે ? બહેનો, મધુડીને બદલે તમારા જેવી કોક હોત તો આ બન્ને લલ્લુઓ પાસે વાયસ આવવાને બદલે હીરાલાલ પાસે રોકાઈ ન જાત ?

દેવ આનંદ-મધુબાલા તો જોવા ગમે છે, પણ પ્રેમનાથ દિલીપકુમારવાળી ફિલ્મ 'આન' માં જે હૅન્ડસમ અને ચાર્મિંગ લાગતો હતો, એના કરતા આ ફિલ્મમાં તો વિલન હીરાલાલ વધુ દેખાવડો લાગે છે ! પ્રેમનાથનો તો ચહેરો ય વિકૃત અને કદરૂપો લાગે છે. આ હીરાલાલનો યુવાન દીકરો ઇન્દર મલ્હોત્રા વિમાન અકસ્માતમાં માર્યો ગયો હતો. હીરાલાલ બહુ અન્ડરરૅટેડ વિલન હતો. ફિલ્મના અન્ય કલાકારોમાં ય કાંઇ પડવા જેવું નથી. દુર્ગાબાઇ ખોટેને રોલ મહત્વનો મળ્યો છે, પણ વાર્તામાં કોઇ શહૂર હોય તો એ ખીલી ઊઠે ને ? દેવ આનંદ-સુરૈયા અને મનમોહનકૃષ્ણ હોટલ પૅરિસમાં જાય છે, ત્યાં જે છોકરી મૅક્સિકન ડાન્સ કરે છે, તે મૅક્સિકોની જ લિયોનોર મારીયા છે. ફિલ્મ 'તીસરી મંઝિલ'માં શમ્મી કપૂર રેલ્વેના ડબ્બામાં આશા પારેખને ચીઢવવા જે જાડીયાને હસાવી હસાવીને લોટપોટ કરી નાંખે છે તે રામ અવતાર અહીં જાડીયો નહિ, પણ પ્રમાણસર શરીરમાં જોવા મળે છે... જો કે, તેથી તેની બુદ્ધિના આંકમાં ફેરફાર તો અહીં ય પડતો નથી. દેવની દાદી લીલા મિશ્રા છે, જે 'શોલે'માં હેમા માલિનીની 'સગી મૌસી' બને છે. રામાયણ તિવારીને એકસ્ટ્રા જેવો ફાલતુ રોલ મળ્યો છે. એવું વેદાંતોમાં કદાચ કીધું છે કે, મનમોહન કૃષ્ણ અને પ્રેમનાથની આંખો ઉપરની જથ્થાબંધ રાક્ષસી ભ્રમરો ભેગી કરીને કલકત્તાનો હાવરા-બ્રીજ બનાવાયો હતો... ને તો ય એ બન્નેની ભ્રમરો પાસે દુબાઇની અલ બુર્જ હોટેલ બનાવવા જેટલો માલ પડયો રહ્યો હતો. એ બન્નેની લઠ્ઠાબેન્ડ ભ્રમરો જોઇજોઇને આંચકા આપણે ખાવાના કે, આ લોકો બાલ-દાઢીની જેમ ભ્રમરો ટ્રીમ કેમ નહિ કરાવતા હોય ?

પણ પૂરી ફિલ્મનું લાર્જેસ્ટ આશ્વાસન છે અનિલ બિશ્વાસનું કર્ણપ્રિય સંગીત. મૂકેશને ભલે એક જ ગીત મળ્યું, પણ ઍઝ યુઝવલ... મૂકેશને મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં ગીત એક જ મળે, પણ પૂરી ફિલ્મનું સર્વોત્તમ ગીત એનું જ સાબિત થાય. 'અય જાને જીગર, દિલ મેં સમાને આ જા...' ગીતમાં અનિલ દા નો પિયાનો સાંભળવા જેવો છે.

એ વર્ષ જ ફિલ્મરસીયાઓ માટે કેવું મનમોહક હશે કે, આખા વર્ષમાં એક પછી એક અનેક મોટી અને ખૂબસુરત ફિલ્મો શહેરના હરએક થીયેટરોમાં પબ્લિક ભેગું કરી આપતી હતી અને પૈસા બધાના વસૂલ ! ૧૯૫૧નું વર્ષ હતું એ અને જોઇ જુઓ એમાં કેવી કેવી ફિલ્મો આવી હતી ? એક તો સંગીત સમ્રાટ મદન મોહનની સૌથી પહેલી ફિલ્મ 'આંખે' હજી આગલા વર્ષે જ રીલિઝ થઇ ગયા પછી લતા મંગેશકરે મદન મોહનના સંગીતમાં ગાવાની માત્ર હા જ ન પાડી, સામે ચાલીને ખુશી પણ બતાવી ને સામે મદને વળતર પણ કેવું મીઠું મધુરું આપ્યું ? 'સાંવરી સૂરત મન ભાઇ રે પિયા તોરી', 'પ્રિતમ મેરી દુનિયા મેં, દો દિન તો રહે હોતે', 'આંખો આંખો મેં ઉનસે પ્યાર હો ગયા' અને તલત મેહમુદનું 'જીસે દિલ મેં બસાના ચાહા થા...' (આ ફિલ્મમાં નૂતનની સામે જોઇને 'તુઝે ક્યાં સુનાઉ મૈં દિલરૂબા...'વાળો શેખર હીરો અને પી.એલ.સંતોષીને સરેરાહ નવડાવી-ધોવડાવીને પાયમાલ કરી નાંખનાર વેશ્યાના તબક્કા સુધી પહોંચી ગયેલી હીરોઇન રેહાના હતી.) એ પછી આપણા રાજ સાહેબનું ઑલટાઇમ ગ્રેટ 'આવારા' અને 'અભિ તો મૈં જવાન હૂં' વાળું અશોક કુમારના ડબલ રોલવાળું 'અફસાના', માસ્ટર ભગવાનદાદા સી.રામચંદ્રના ચરણસ્પર્ષી સંગીતવાળી અણમોલ ફિલ્મ 'અલબેલા', 'સંગીતકારો જુદા જુદા હોવા છતાં બન્ને ફિલ્મોના એકેએક ગીતો લતા મંગેશકરના, એવી કિશોર શાહૂની ફિલ્મ 'કાલી ઘટા' (ઉનકે સિતમને લૂટ લિયા' 'હમ સે ન પૂછો કોઇ પ્યાર ક્યા હૈ', 'ઇલ્લે બેલી આરે ઇલ્લે બેલી-શંકર-જયકિશન) અને ચિતલકર દાદાની ફિલ્મ 'ખઝાના' (અય ચાંદ પ્યાર તેરા, મુઝ સે યે કહે રહા હૈ.... દવે સાહેબ પાગલની કક્ષાએ આ ગીત ઉપર ફિદા છે... એમાં ય તદ્દન ખરજમાં જઇને લતા માઇ. '...તુમ બેવફા ન હોના...' અને એ પછી તરત વાગતો વૉયલિનનો પીસ...' જાઓ, કોઇ લખાવી દો, આપણા તરફથી અન્નાને એક સાથે પચાસ-પચાસ આલિંગનો અને લતા માઇને પાંચ પાંચ હજાર સાષ્ટાંગ પ્રણામો) નૌશાદે પહેલી વાર વિદેશી નૉટેશન્સ લીધા તે ફિલ્મ 'જાદુ', શ્યામસુંદરનું તદ્દન અનોખી બ્રાન્ડના સંગીતવાળું 'ઢોલક' (મૌસમ આયા હૈ રંગીન, બજી હૈ કહી સુરિલી બિન'), દિલીપ કુમાર-મધુબાલા અને દાદા અનિલ બિશ્વાસનું ''સીને મેં સુલગતે હૈ અરમાં, આંખો મેં ઉદાસી છાયી હૈ'' અને લતા માઇનું 'બેઇમાન તોરે નૈનવા, નીંદિયા ન આયે'વાળુ 'તરાના', દેવ આનંદ- ગીતા બાલીનું 'બાઝી' ઉપરાંત રોશનનું 'હમલોગ' સજ્જાદમીયાનું બહુ ઓછાઓએ સાંભળ્યું હોય છતાં જેમણે સાંભળ્યું છે એ સહુએ આ એક ગીત ઉપર પણ લતા મંગેશકરનું ઘરમંદિર પોતાના મકાનમાં બનાવવાની ભક્તિ બતાવી છે. તે સુધીર ફડકેના સંગીતવાળું ફિલ્મ 'માલતી-માલવ'નું, 'બાંધ પ્રિતી ફૂલડોર, મન લેકે ચિતચોર, દૂર જાના ના...' ઉપરાંત બર્મન દાદા તો બસ, આંખ મીંચીને આખી લાઇફના સર્વોત્તમ સંગીતવાળું ૧૯૫૧નું આ વર્ષ બનાવી દીધું એક પછી એક હિટ ફિલ્મોથી...'સજા, બુઝદિલ, શહેનશાહ, એક નજર (લતા-રફીનું 'મુઝે પ્રિત નગરીયા જાના હૈ...' પછી 'નૌજવાન' જૈમાં 'ઠંડી હવાયે લહેરાકે આયે' 'બુઝદિલ' (લતાનું 'રોતે રોતે ગૂઝર ગઇ રાત રે'જે આશ્ચર્ય થાય કે, શૈલેન્દ્રની સાથે ભાગીદારીમાં કૈફી આઝમીએ પણ લખ્યું હતું.) અને 'ઝનઝનઝનઝન પાયલ બાજે, કૈસે આઉં પ્રિત મિલન કો..') .... આ આખું વર્ષ કેવું સંગીતમઢ્યું...! આ બતાવે છે કે, મારા જન્મના એક વર્ષ પહેલાથી જ સંગીતમાં ચમત્કારો થવા માંડયા હતા.)

જાણકારો તો કહે છે કે હિંદી ફિલ્મોમાં ઓરિજીનલ બે જ સંગીતકારો થઇ ગયા, અનિલ બિશ્વાસ અને સી.રામચંદ્ર. એ લોકો સાચા હશે, પણ વાસ્તવિક્તામાં એ બન્નેની સફળતાનો રેશિયો અથવા સ્ટ્રાઇક-રેટ પ્રશ્નાર્થો ઊભા કરે છે. અનિલ દા ની રચનાઓ ગુનગુનાવવા માટે ઘણી કઠિન હતી, એટલે રચના ઉત્તમ હોવા છતાં આમ પ્રજા સુધી કદી પહોંચી નહિ. ચિતલકર રામચંદ્ર મહારાષ્ટ્રના લોકસંગીત (ભાવગીતો અને લાવણી બ્રાન્ડની રિધમ) માંથી બહાર ન આવ્યા અને પુરૂષ ગાયકો ધ્યાનમાં જ ન લીધા-એકલી લતા મંગેશકરના બલબુતા ઉપર ગઢ બનાવ્યો. એકવાર લતા ગઇ, એમાં ગઢના કાંગરા છુટા પડી ગયા.

ફિલ્મની વાર્તા મુજબ, દેવ આનંદ અત્યંત ગરીબ ચિત્રકાર છે. મધરાતે વરસાદમાં પલળતી મધુબાલાને ઘેર લઈ આવી પ્રેમમાં ય પાડી બતાવે છે. મનમોહન કૃષ્ણ દેવનો કૉમેડી દોસ્ત છે. મધુનો પરિચય કરોડપતિ દુર્ગા ખોટે સાથે થાય છે, એમાં દુર્ગાનો પુત્ર પ્રેમનાથ પણ મધુના પ્રેમમાં પડી જાય છે.

વિલન હીરાલાલ તો પહેલેથી પ્રેમમાં પડેલો હોય છે. પણ મધુ પોતાને નહિ, દેવને ચાહતી હોવાથી પ્રેમ બલિદાન આપે છે, પણ હીરાલાલે અપકૃત કરેલી મધુને છોડાવવા બેમાંથી કોઈ જતું નથી. આ બાજાુ હીરાલાલના આધાર-કાર્ડમાં મધુનું નામ ન હોવાથી, મતદાન વખતે લોચા પડશે, એમ માનીને હીરાલાલ મધુને પાછી મૂકી જાય છે. અને એના ગયા પછી પ્રેમનાથ નામનો કાળીનાગ ફરી પાછો ઊભો ન થાય માટે જતાં જતાં એને ગોળી મારતો જાય છે.... (બોલો, આમાં અસલી 'હીરો' કોણ થયો ?) બસ. ફિલ્મ પૂરી.

ફિલ્મ 'આરામ' ન જ જોવી... દેવ આનંદ અને મધુબાલા ખૂબ ગમતા હોય તો તો ફિલ્મના બે રિલ્સ પણ ન જોવા.