'આકાશદીપ' ('૬૫)

- ચિત્રગુપ્તનું મધુરૂં સંગીત

મુઝે દર્દે દિલ કા પતા ન થા...

દિલ કા દિયા,જલાકે ગયા...

- ચિત્રગુપ્ત માણસ તરીકે કેવા ઉત્તમ હશે, એનો નમૂનો આ ફિલ્મમાં જોવા મળે છે. આશા-મન્ના ડે અને બલબીર પાસે એ જમાનાની ફેશન મુજબ, એક પૅરડી ગીત, 'જા રહા હૂં જીંદગી સે દૂર મૈં, પહેલી બીબી....' મૂકવામાં આવ્યું છે. આવા ગીતમાં જૂનાં ગીતોના એક એક ટુકડા ભેગા કરીને એક ગીત બનાવવામાં આવે છે. લગભગ દરેક સંગીતકારે આ કામ કર્યું છે

ફિલ્મ : 'આકાશદીપ' ('૬૫)

નિર્માતા : રંગમ-મુંબઈ

દિગ્દર્શક : ફણી મજમુદાર

સંગીત : ચિત્રગુપ્ત

ગીતો : મજરૂહ સુલતાનપુરી

રનિંગ ટાઈમ : ૧૭-રીલ્સ

થીયેટર : લક્ષ્મી (અમદાવાદ)

કલાકારો : અશોક કુમાર, નંદા, ધર્મેન્દ્ર, નિમ્મી, મેહમુદ, શુભા ખોટે, રાશિદ ખાન, મોની ચેટર્જી, અચલા સચદેવ, તરૂણ બૉઝ, ચંદ્રિમા ભાદુરી, શિવરાજ, ચમન પુરી, કેશ્ટો મુકર્જી, કુંદન, કઠાના, મુકુંદ બેનર્જી, કુમુદ ત્રિપાઠી, જી.એમ. દુરાણી અને તિવારી.

ગીત

૧. ગયા ઉજાલા, સૂરજ ડૂબા, અબ હૈ મેરી બારી.... મન્ના ડે

૨. દિલ કા દિયા, જલાકે ગયા, યે કૌન મેરી.... લતા મંગેશકર

૩. મિલે તો ફિર ઝૂકે નહિ, નઝર વો હી પ્યાર કી.... લતા મંગેશકર

૪. જા રહા હૂં જીંદગી સે દૂર મૈં, પહેલી બીબી.... આશા-મન્ના ડે-બલબીર

૫. મુઝે દર્દ-એ-દિલ કા પતા ન થા, મુઝે આપ કિસ.... મુહમ્મદ રફી

૬. ઘર મેં ન ચાવલ, બાઝાર મેં ન દાલ, આજ જીને.... મન્ના ડે

૭. ગુડીયા બનકે નાચું, સાજના કે દ્વારે.... આશા ભોંસલે-ઉષા મંગેશકર

૮. સુનિયે જાના, ક્યા પ્યાર મેં શરમાના.... લતા મંગેશકર-મહેન્દ્ર કપૂર

ગીત નં.૭ ફિલ્મની (ટી-સીરિઝ) વિડિયો-સીડીમાંથી કાઢી નાંખવામાં આવ્યું છે.

અશોક કુમારની કોઈપણ ફિલ્મ જુઓ... પછી પૂછવું ન પડે કે, હિંદી ફિલ્મોનો આજ સુધીનો સર્વોત્તમ ઍક્ટર કોણ છે! આ માણસને તો મારીમચડીને ઍક્ટર બનાવવામાં આવ્યો હતો, બૉમ્બે ટૉકિઝમાં અને શરૂઆતની એ ફિલ્મોમાં તો ભ'ઈ હીરોઈનને અડવાનું તો બહુ દૂરની વાત છે, દેવિકારાણીની પાસે ઊભા રહેતા ય થથરી જતા હતા...

ને એ જ દાદામોની આવનારા ૬૦-૬૫ વર્ષો સુધી સર્વોત્તમ 'ઍક્ટર' સાબિત થતા રહ્યા... મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં ઍન્ટી-હીરો કહો, વિલન કહો કે ડાર્ક-શૅડના પાત્રો ભજવવા છતાં!

આ ફ્લ્મિના તો એ હીરો છે અને તે પણ ડાર્ક-શૅડવાળા હીરો. ઔપચારિક રીતે હીરો-હીરોઈન ધરેન્દ્ર અને નંદા છે અને હીરોની હીરોઈન વાઈફ તરીકે નિમ્મી છે, પણ એ બધાને શોભાના પૂતળાંની જેમ ફિલ્મમાં ફેરવે રાખ્યા છે. અધરવાઈઝ, ફિલ્મ નિર્માતા-દિગ્દર્શક ફણી મજમુદારે બનાવી હોવા છતાં, મોટી આશાઓ જગાવ્યા પછી પૂરી થતા સુધીમાં ફિલ્મને ફાલતુ બનાવી દેવાઈ, એટલે મારા જેવા 'ફણી'નો ઉચ્ચાર 'ફની' કરે... ઔર ક્યા...? તેમ છતાં, દાદામોની (બંગાળીમાં ઉચ્ચારો પહોળા હોવાને કારણે 'મણી'નું 'મોની' બોલાય છે. ત્યાં લતાને 'લોતા મોંગેશકોર' ...અમને 'ઓશોકબાબુ' કહે છે.) એ ઍઝ યુઝવલ... એવો અભિનય આપ્યો છે કે, એમની હરએક ફિલ્મ જોયા પછી લાગે કે, આ રોલ તો અશોકકુમાર સમો બીજો કોઈ કરી શકે નહિ ને એવું તમને ય લાગ્યું હોય, તો તમે સાચા છો, કૂંવરજી!

ધર્મેન્દ્ર તો હજી નવોસવો હતો, એટલે એની પાસે સ્ક્રીન પર વધુ સમય આવવાની કે સારી ઍક્ટિંગની અપેક્ષા ન રખાય. એ વાત જુદી છે કે, એ સારો ઍક્ટર એ વખતે ય નહોતો...! નંદા જેવી પરફૅક્ટ ઍક્ટ્રેસને પણ અહીં મેદાન મળ્યું નથી, ત્યાં અશોક કુમારની મૂંગી પત્નીના રોલમાં તો નિમ્મી અમથું ય શું બોલી બતાવી શકે? આપણે ઓળખી શકીએ એવા જ તમામ કલાકારો આ ફિલ્મમાં છે. બહુ ધ્યાન ન પડયું હોય, એવો નાનકડો રોલ જૂના જમાનાના ગાયક જી.એમ. દુર્રાણીનો છે. આ ફિલ્મમાં એ એક લંગડા મિલ-મજદૂર તરીકે આવે છે. નિમ્મીના એ સગા માસા થાય.

પણ આ ફિલ્મમાં અદ્ભુત એક્ટિંગ માટે દાદામોની જેટલો જ કોઈનો ખભો થાબડવો હોય તો એ કૉમેડિયન મેહમુદનો. કમનસીબે, આપણા દેશમાં કૉમેડીયનોને 'ઍક્ટર' નહિ, કૉમેડિયનનો જ દરજ્જો મળે છે, નહિ તો અભિનયની ચરમસીમાઓને અડવા જઈએ, તો ત્યાં આપણા તમામ ગ્રેટ કલાકારોની આજુબાજુમાં આ કૉમેડીયનો ઊભેલા જોવા મળે. શુભા ખોટે પણ મેહમુદથી કમ નહોતી, પણ એક આંખમાં ખાનદાની તકલીફ અને કહેવાય કૉમેડીયન, એટલે જેને એ લાયક હતી, તે દરજ્જો ન મળ્યો. પણ આ ફિલ્મ જોવાની લિજ્જત સંગીતકાર ચિત્રગુપ્તને કારણે વધી જાય છે. ચિત્રગુપ્ત હંમેશા 'અન્ડરરેટેડ' સંગીતકાર રહ્યા. મોટા મોટા હાથીઓની મહેફીલમાં આમને બેસવાનું સિંહાસન નહિ-જેને એ લાયક હતા- પણ નેતરની ખુરશી ય મળી. નહિ તો આ જ ફિલ્મમાં મુહમ્મદ રફી પાસે ભલે ગીત એક ગવડાવ્યું છે, 'મુઝે દર્દ-એ-દિલ કા પતા ન થા, મુઝે આપ કિસ લિયે મિલ ગયે...' રફી સાહેબના શોખિનો માટે આજે ૪૯-વર્ષ પછી ય આ ગીત ''આહા...ઓહો..ને 'ક્યા બ્બાત હૈ'' જૉન૨નું રહ્યું છે. ગીતના પ્રારંભમાં વૉયલિનનો કેવો મીઠડો સોલો-પીસ વાગ્યો છે, પણ સ્થાયી પછી ઇન્ટરલ્યૂડ મ્યુઝિકમાં એમની ૧૫, ૨૫ કે ૩૦ વૉયલિનમાં બેશક કમાલ થઇ છે ને એ વૉયલિન હાઇ-પિચ (તારસપ્તક)માં જતા વાંસળી જેવી અસર ઉપજાવે છે. આ ગીતમાં વધારાનો એક અંતરો બાકીના બન્ને અંતરાઓ કરતા જુદી ધૂનમાં બન્યો છે. મીઠો તો લાગે જ. ''મૈં ગરીબ હાથ બઢા તો લૂં, તુમ્હેં પા સકું, ઝૂકે ન પા સકું, મેરી જાં બહોત હૈ યે ફાસલા, મુજે આપ કિસ લિયે મિલ ગયે...''

આપણા જમાનાના સંગીતકારો મોટા ભાગે એમની પૅટર્ન પ્રમાણે ઑરકેસ્ટ્રામાં લગભગ દરેક ગીતમાં એમનું માનિતું ઈન્સ્ટ્રુમૅન્ટ રીપિટ વગાડે રાખે છે, કેટલા વૉયલિન વાદકો બેસાડે છે, એના ઉપરથી પરખ થતી. શંકર-જયકિશનથી મોટું નામ તો હોઇ જ ન શકે, જેમણે કેટલાક ગીતોમાં તો એક સાથે ૭૦-૮૦ વૉયલિનપ્લેયર્સ બેસાડયા છે. નૌશાદે સમુચિત અને કવચિત ઉપયોગ કર્યો, એટલે આ પૅટર્નમાં એ ન ગોઠવાયા. પણ જેમણે જૂના ગીતો વર્ષોથી બહુ સાંભળ્યા હોય, એ ચાહકો બહુધા વૉયલિનના અવાજ ઉપરથી કહી શકે કે, સંગીત અનિલ બિશ્વાસનું છે (વૉયલીનનો બહુ ઓછો ઉપયોગ), રવિનું છે, ઓપી નૈયર કે મદન મોહનનું છે. કલ્યાણજી-આણંદજી ખોટા ખર્ચામાં બહુ ન માનતા. લક્ષ્મી-પ્યારેએ તો કબુલ કર્યું છે કે, એમના સંગીતની પૅટર્ન શંકર-જયકિશનની જ હતી. એ પછી રાહુલદેવ બર્મને ફિલ્મ 'શાન'માં વર્લ્ડની તો ખબર નથી, પણ ઇન્ડિયન રૅકૉર્ડ જરૂર કરી નાંખ્યો, 'પ્યાર કરને વાલે, પ્યાર કરતે હૈં શાન સે, જીતે હૈં શાન સે...' ગીતમાં કોઇ ૧૦૦ કે ૧૨૦ જેટલા વૉયલિનવાદકો પાસે કામ લીધું. છતાં, આ લખનારની સમજ મુજબ, વૉયલિનનો ખૂબ અસરકારક ઉપયોગ રાજેશ રોશને કર્યો છે. સી.રામચંદ્રની ઓરકેસ્ટ્રામાં કોઇ ૮-૧૦ વાદકો તો માંડ હશે.

ચિત્રગુપ્ત માટે એમના અવસાન પછી ય રોજેરોજ અહોભાવ વધતો જવાના બે કારણો. એક તો, હિંદી ફિલ્મોના સર્વશ્રેષ્ઠ પૈકીના યુગલ ગીતો એમણે આપ્યા છે ને બીજું, મુહમ્મદ રફી પાસે તો ફિલ્મ 'ઉંચે લોગ'નું 'જાગ દિલે દીવાના રૂત જાગી, વસલે યાર કી' ગવડાવીને દુકાન બંધ કરી દીધી હોય તો ય, હું એ બન્નેના ફોટાને રોજ ફૂલહાર ચઢાવવાનું ન ચૂકતે... પણ આ બન્નેએ તો ગીતેગીતે કમાલો કરી છે. ડર છે કે, એ કમાલોનું ફક્ત એક જ ગીત અહીં લખવા જઇશ, તો બીજા પચાસ લખવા પડશે. રફી સાહેબના ડાયહાર્ડ ચાહકોને તો એ ગીતો યાદ અપાવવાની જરૂર પડે એમ નથી એ જેમને જરૂર પડતી હોય, એવા લોકો આ ગીતો સાંભળે કે ન સાંભળે...કોઇ ફરક નહિ અલબત્તા....!

ચિત્રગુપ્ત માણસ તરીકે કેવા ઉત્તમ હશે, એનો નમૂનો આ ફિલ્મમાં જોવા મળે છે. આશા-મન્ના ડે અને બલબીર પાસે એ જમાનાની ફેશન મુજબ, એક પૅરડી ગીત, 'જા રહા હૂં જીંદગી સે દૂર મૈં, પહેલી બીબી....' મૂકવામાં આવ્યું છે. આવા ગીતમાં જૂનાં ગીતોના એક એક ટુકડા ભેગા કરીને એક ગીત બનાવવામાં આવે છે. લગભગ દરેક સંગીતકારે આ કામ કર્યું છે, પણ ગીતમાં જે કોઇ ૮-૧૦ ગીતોના ટુકડા મૂકવામાં આવ્યા હોય, એ બધા એમની પોતાની જૂની ફિલ્મોના મશહૂર ગીતો હોય. ચિત્રગુપ્તે આ ગીતમાં એ જમાનાના લગભગ તમામ મશહૂર સંગીતકારોની એક રચના લીધી છે. પોતાની ફિલ્મના ગીતના ફક્ત બે ટુકડા ગીતના અંતે લીધા છે. આપણા ગુજરાતી, 'તારી આંખનો અફીણી, તારા બોલનો બંધાણી...' ગીતના ગાયક સ્વ.દિલીપ ધોળકીયા (હિંદીમાં 'ળ'નો ઉચ્ચાર ગાયબ હોવાથી ત્યાં સહુ એમને 'દિલીપ ઢોલકીયા' ના નામે ઓળખતા.)

ચિત્રગુપ્તના કાયમી આસિસ્ટન્ટ હતા, એ આ ફિલ્મમાં પણ છે. ચિત્રગુપ્તના અવસાન પછી તેઓ લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલના સહાયક બન્યા હતા.

સિગારેટ પીનારાઓ માટે રોચક વાત એ છે કે, ફિલ્મમાં મેહમુદ પાન-બીડીની હોટલ ચલાવે છે અને '૬૫ની સાલમાં વિલ્સ નેવીકટનો ભાવ ₹ ૧.૨૦/- લખ્યો છે, ૨૦-સિગારેટના. આજે એ જ પૅકેટ કેટલાનું વેચાય છે, એ તો પીનારા જાણે !

ફિલ્મની વાર્તા આ મુજબ હતી :

અશોક કુમાર ખૂબ મહેનત-મજૂરી કરીને એક ગરીબમાંથી ટૅક્સટાઇલ મિલનો માલિક બની જાય છે. એના સગા ભાઈ મેહમુદને પણ પોતાની સાથે જોડાવા નોંતરે છે, પણ મા-બાપની નિશાનીવાળું મકાન અને હોટલ છોડવાની મેહમુદ વિનયપૂર્વક ના પાડે છે, જેથી દાદા ગુસ્સે થાય છે. અશોક એવા જ એક મિલમાલિકની મૂંગી પુત્રી નિમ્મી સાથે લગ્ન કરે છે. બીજી એક બહેન નંદા ધર્મેન્દ્રના પ્રેમમાં પડે છે. આ ધરમો અશોકકુમારની મિલનો કામદાર અને યુનિયન લીડર છે. અશોકને પોતાની બહેન નંદા સાથે ધર્મેન્દ્રની પ્રેમકથા મંજૂર નથી. દરમ્યાન અશોકની મિલના યુનિયન લીડરો મિલમાલિકનું જીવન હરામ કરી નાંખે છે, એમાં જનમથી જ ગુસ્સાવાળો ક્રોધના આલમમાં પોતાના પરિવારનો ય દુશ્મન બની જાય છે, એમાં પત્ની નિમ્મી ઘર છોડે છે ને નંદાને કાઢી મૂકાય છે. આ બાજુ યુનિયનમાં ફાટફૂટ પડે છે ને ધર્મેન્દ્ર મિલમાલિકની પુત્રી નંદાનો પ્રેમી હોવાને નાતે એમનો દુશ્મન બને છે. નંદા માલિકની પુત્રી હોવાથી એના ઉપર આળ આવે છે કે, યુનિયનની ખૂફીયા બાતમી એ એના ભાઇ અશોકને પહોંચાડે છે, એમાં ધરમો નંદાની કિટ્ટા કરી નાંખે છે. નંદા તમને યાદ હોય તો એના કપાળ ઉપર સવા ઇંચ આડો ચીરો હતો. એક તલ પણ ચેહરા ઉપર મૂકાઇ રાખ્યો હતો, જે ફિલ્મની જરૂરત મુજબ, કાઢઘાલ થયે રાખતો. આ ફિલ્મમાં ચીરો શાશ્વત છે પણ તલ ગાયબ છે.

છેલ્લે ક્યા કારણથી વાર્તાનો સુખદ અંત આવે છે, એ ફિલ્મ છૂટયા પછી ૧૦૦૦-પ્રેક્ષકોના ૨૦૦૦-મતો નીકળે છે ને એમાંનો એકે ય સાચો પડતો નથી કારણ કે, ફિલ્મ પૂરી કેવી રીતે થઇ ગઇ, એની તો દિગ્દર્શક 'ફન્ની' મજમુદારને ય ખબર પડી નથી.

અશોક કુમારનો માનિતો ડ્રેસ ઇન્સર્ટ કર્યા વિનાનો લાંબી બાંયનો બુશશર્ટ ને બટન બધા બીડેલા. શૂટમાં તો આપણે ય આટલા સારા લાગીએ છીએ તો આ તો દાદામોની હતા. ધર્મેન્દ્ર સેવાદળનો કાર્યકર હોય, એવા કપડા આખી ફિલ્મમાં પહેરી રાખે છે, પણ કાઢતો નથી. '૬૦-ના એ દશકમાં હીરોઇનો રાજા જાણે માથામાં ક્યો ક્યો માલસામાન ભરતી હતી, તે બધીઓના આ મોટા અંબોડા કે સ્વિચો નાંખેલી હોય. કાન નીચે લટકતી બધીઓની લટ બનાવટી હોય. એમ તો ઘણી બાબતો આજે ૪૯-વર્ષ પછી ય આ ફિલ્મની સમજાતી નથી. નંદાને અડધી ફિલ્મમાં પઠાણ શું કરવા બનાવી છે ? એનું કોઇ લૉજીક સમજાતું નથી. મેહમુદ અશોક કુમારથી અલગ રહે છે, પણ એના જેમ આખી ફિલ્મમાં અશોક એકાએક ઉપર લેવાદેવા વિનાનો ગુસ્સે કેમ કરે રાખે છે ? નિમ્મી મૂંગી છે, પણ સાંભળી શકે છે. કાન, નાક અને ગળાના જાણીતા ડૉક્ટરો તો એવું કહે છે કે, ગળા અને કાનની નસ એક જ હોવાથી જે બહેરૂં હોય તે મૂંગુ પણ હોય જ. મોટી ઉંમરે બહેરાપો આવ્યો હોય, એ જુદી વાત છે. નઝીર હુસેન, નાના પળશીકર અને મનમોહનકૃષ્ણની જમાતનો આખરી બારમાસી રોતડો શિવરાજ આ ફિલ્મમાં ગાંડો બને છે. વાર્તામાં એનું ગાંડા હોવું કોઇ મહત્ત્વ રાખતું હોય તો સમજાય, પણ.....

યૂ નો....આ તો હતા જ, 'ફન્ની' મજમુદાર!