'ઉજાલા' ('૫૯)

આ પ્રસંગે માલા સિન્હાની દીકરી પ્રતિભા સિન્હાએ 'ઓન-રેકોર્ડ' ઇન્ટરવ્યૂમાં કીધો હતો, એના પ્રતિભાવમાં શમ્મી કપૂરે  ( આ પ્રસંગને છંછેડયાવિના) માલા સિન્હાના વખાણ કરેલા ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યો છે. 'અબ પછતાયે હોત ક્યા, જબ ચીડિયા ચુગ ગઇ ખેત !'

ફિલ્મ : 'ઉજાલા' ('૫૯)

નિર્માતા    :એફ.સી. મેહરા

દિગ્દર્શક    :નરેશ સાયગલ

સંગીત    :શંકર-જયકિશન

ગીતો    :શૈલેન્દ્ર-હસરત

રનિંગ ટાઇમ    :૧૬ રિલ્સ, ૧૦૯ મિનિટ્સ

કલાકારો    :  શમ્મી કપૂર, રાજકુમાર, માલા સિન્હા, કુમકુમ, ધૂમલ, લીલા ચીટણીસ,  ટુનટુન, રાજન કપૂર, રત્ના, રમેશ સિન્હા , શિવરાજ, રાજેન્દ્રસિંહ, (એક દ્રષ્ય માટે, નાનો અસરાની).

ગીતો

 ૧.સૂરજ જરા, આ પાસ આ, આજ સપનોં કી...     મન્ના ડે

૨.તેરા જલવા જીસને દેખા વો તેરા હો ગયા...     લતા મંગેશકર

૩.યારોં સૂરત હમારી પે મત જાઓ...     મૂકેશ- મુહમ્મદ રફી

૪.ઝૂમતા મૌસમ મસ્ત મહિના, ચાંદ સી ગોરી..     લતા-મન્ના ડે

૫.અબ કહાં જાયેં હમ, યે બતા અય ઝમીં, અબ...     મન્ના ડે

૬.છમ છમ, લો સુનો છમ છમ, ઠૂમક ઠૂમક રાત...    લતા-રફી

૭.ઓ મોરા નાદાન બાલમા ન માને જી કી બાત...    લતા

૮.દુનિયાવાલો સે દૂર જલનેવાલોં સે દૂર... લતા- મૂકેશ

માની ન શકાય, એટલી હદે ઉત્તમ સંગીતમાં બનેલી અઢળક ફિલ્મોની આ સાલ હતી, ૧૯૫૯. હજી તો હું અડધી જ લખવાનો છું, છતાં એક એક હિટ ગીતોથી બનેલી એ ફિલ્મોની યાદી તો જુઓ : અનાડી, અર્ધાંગિની, ઇન્સાન જાગ ઉઠા (ચાંદ સા મુખડા ક્યૂં શરમાયા), ઉજાલા, કન્હૈયા, કવિ કાલીદાસ, કાગઝ કે ફૂલ, કાલી ટોપી લાલ રૂમાલ, કૈદી નં.૯૧૧, કંગન (મુસ્કુરાઓ કે જી નહિ લગતા), ખૂબસુરત ધોખા (યે જવાની યે હંસિ રાત ખુદા ખૈર કરે), ગૅસ્ટ હાઉસ (દિલ કો લાખ સંભાલા જી, ફિર ભી દિલ મતવાલા જી), ગૂંજ ઉઠી શેહનાઇ, ઘર ઘર કી બાત (યે સમા યે ખુશી કુછ બોલો જી બોલો જી), ચાચા ઝીંદાબાદ (પ્રીતમ દરસ દિખાઓ), ચાર દિલ ચાર રાહેં, ૪૦- દિન (મૈં દીવાના મસ્તાના, મુશ્કિલ ભેદ મેરા પા જાના), ચિરાગ કહાં રોશની કહાં, છોટી બહેન, જાલસાઝ (પ્યાર કા જહાં હો, છોટા સા મકાં હો), દિલ દે કે દેખો, દીદી (તુમ મુઝે ભૂલ ભી જાઓ તો યે હક હૈ તુમકો), દુનિયા ના માને (હમ ચલ રહે થે, વો ચલ રહે થે), દો ઉસ્તાદ, દો ગુંડે (ભીગી પલકેં ઉઠા, મેરી જાં ગમ ન કર), દો બહેંને (સૈંયા પ્યારા હૈ અપના મિલન- લતા), ધૂલ કા ફૂલ, નઇ રાહેં (યે ઝૂમતે નઝારેં, તુમ પાસ હો હમારે), નવરંગ, પ્યાર કી રાહેં (દો રોજ મેં વો પ્યાર કા આલમ ગૂઝર ગયા), પૈગામ, બ્લૅક કૅટ (મૈં તુમ્હીં સે પૂછતી હૂં, મુઝે તુમ સે પ્યાર ક્યું હૈ) બરખા (એક રાત મેં દો દો ચાંદ ખીલે), બાપ-બેટે (દિલ ઉનકો ઉઠા કે દે દિયા, કુછ શરમા કે), બેદર્દ ઝમાના ક્યા જાને, બૅન્ક મેનેજર (સબાં સે યે કહે દો, કે કલીયાં બિછાયે) મધુ, મિનિસ્ટર (ઉન આંખો મેં નીંદ કહાં જીન આંખો સે પ્રિતમ દૂર બસે), મોહર (તુમ હો સાથ રાત ભી હંસિન હૈ), મૈં નશે મેં હૂ, મૈને જીના સીખ લિયા (તેરે પ્યાર કો ઇસ તરહ સે ભૂલાના, ન દિલ ચાહતા હૈ), રાની રૂપમતિ (રાત સુહાની, ઝૂમે જવાની, દિલ હૈ દીવાના હાય તેરે લિયે), લવ મેરેજ (ધીરે ધીરે ચલ ચાંદ ગગન મેં), શરારત (હમ મતવાલે નૌજવાન, મંઝિલો કે), સ્કૂલ માસ્ટર, સટ્ટા બાઝાર (તુમ્હે યાદ હોગા, કભી હમ મિલે થે), સન્તાન (દિલ ને ઉસે માન લિયા, જીસકા અંદાઝ નયા), સાવન (નૈન દ્વાર સે મન મેં વો આ કે, તન મેં આગ લગાયે), સુજાતા, હમ ભી ઇન્સાન હૈ (ફૂલવા બંદ મહેકે, દેખો ચહેકે ડાલીડાલી)... અને એ ઉપરાંત બીજા સેંકડો મધુર રંગોભર્યા ગીતો... આ આખી સાલ જ રૂમઝૂમ કરતી આવી હતી એક એકને બીજા નંબરે ધકેલે એવા મધૂરાં ગીતો લઇને ! ૧૯૫૯ એટલે આજે ગણવા બેસીએ તો આજે ૫૫ વર્ષો પછી ય આમાંના મોટા ભાગના ગીતો મને એકલાને નહિ... તમને બધાને પણ કંઠસ્થ છે. તમે એક નજર હજી મારી જુઓ, એકોએક સંગીતકાર કેવા ઉપડયા હતા ને સવિશેષ શંકર-જયકિશન.

એ બન્ને આ વર્ષે નહિ તો આ ફિલ્મમાં કોઇ જુદા રંગો લઇને ગીતોની હોળી રમવા આવ્યા હતા. શમ્મી કપૂર પાસે કદાચ પહેલી વાર મૂકેશ અને મન્ના ડેનું પ્લેબેક અપાવ્યું.. રફી નામ પૂરતા ! ઓપી નૈયરે મૂકેશ- આશા સાથે શમ્મી-ગીતાબાલીની ફિલ્મ 'મીસ કોકાકોલા'માં 'ઝૂકા ઝૂકા કે નિગાહેં મિલાયે જાતે હૈં...' ગવડાવ્યું હતું.) અને એ તો એમાં ય 'જાની' રાજકુમાર બરોબરના ખીજાણા હતા કે, ફિલ્મના તમામ ગીતો શમ્મી કપૂરને અપાયા છે, એટલે ન છુટકે, 'યારોં સૂરત, હમારી પે મત જાના...' ગીત મૂકેશ-રફી પાસે ઉમેરાવવું પડયું.  મન્ના ડે ને મેં પર્સનલી પૂછ્યું હતું, એમની દ્રષ્ટિનો સર્વોત્તમ સંગીતકાર, તો પલક ઝપકતા જ જવાબ આપી દીધો, ''સવાલ હી નહિ ઉઠતા...શંકર-જયકિશન કે સિવા કિસી કા ભી નામ લિયા નહિ જા સકતા.'' વાર્તાનો માહૌલ સડકછાપ હોવાથી સંગીત (અને નૃત્યો) પણ એ જ જૉનરના. લતા મંગેશકર તો જયકિશન ઉપરે મીઠડી થઇને ખીજાતી કે, તું મારા બધા ગીતો હાઇ-પિચ ઉપર જ કેમ બનાવે છે ? જવાબમાં જય મુસ્કુરાઇને લતાના ગાલ ઉપર નાનકડો ચીટીયો ભરી લેતો.

પણ દરેક ગીતની ઇન્ટરલ્યૂડ ધૂનો નોખી બનાવવામાં બર્મન દાદાની કક્ષાએ પહોંચેલા આ બન્ને સંગીતકારો પાસે રિધમ- સેંક્શનમાં દત્તારામ વાડકર હતો, જેની પર્કશન્સના તમામ વાજીંત્રો પાસેથી કામ લેવાની ખૂબી હતી. 'સુરજ જરા, આ પાસ આ, આજ સપનોં કી રોટી ખીલાયેંગે હમ' એ મન્ના દા ના ગીતના અંતરાઓ પાછળ વાગતું રહેતું નાનકડું ઢોલકડું હવે ફરી ધ્યાનથી સાંભળજો. બહુ ઓછા ગીતોમાં આવા નોખા ઠેકા વાગ્યા છે. શંકર- જયકિશન માટે આ ફિલ્મમાં દત્તારામે ગજબના ખેલ રમ્યા છે.

'તેરા જલવા જીસને દેખા, વો તેરા હો ગયા' અને 'હો મોરા નાદાન બાલમા, ન જાને જી કી બાત'માં કુમકુમના ફૂટપાથીયા ડાન્સની સાથે દત્તાની ઢોલકીએ આપણને ડોલતા કરી દીધા છે. ડોલી તો ગયા હતા, શમ્મી જોઇને આ ફિલ્મના નિર્માતા એફ.સી. એટલે કે ફકીરચંદ મેહરાએ પોતાની પ્રસિદ્ધ ફિલ્મનિર્માણ સંસ્થા 'ઇગલ ફિલ્મ્સ'માંથી બનાવેલી અનેકમાંથી મોટા ભાગે ખાસ શમ્મી કપૂર માટે બનાવી હતી. એમાં શરૂઆતની તો બધી જ સિપહ સાલાર, કૈદી, મુજરીમ, ઉજાલા, સિંગાપુર, પ્રોફેસર, પ્રિન્સ અને છેલ્લે છેલ્લે હવે ઘરડા થયેલા શમ્મી માટે ય ફિલ્મ 'મનોરંજન'

વાર્તાનો પ્લોટ આવો હતો :

રામુ (શમ્મી) મુંબઇના પરેલ વિસ્તારની ઝોંપડપટ્ટીમાં રહી ઠેલો ચલાવવાનું કામ કરે છે. ઘરમાં બુઢ્ઢીમાં (બારમાસી રોતડ લીલાબાઇ ચીટણીસ), બહેન સંધ્યા (રત્ના ભૂષણ.. ભારણ ભૂષણની પત્ની) અને બે-ત્રણ નાના ભાંડુડાઓ. માલા સિન્હા એની પાછળ પડેલી પ્રેમિકા છે.

રામુ પાસે ખાવાના સાંસા પડે છે છતાં ઇમાનદારી છોડતો નથી, એમાં અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામેલી નાની બહેનને સ્મશાનમાં અગ્નિદાહ દેવા જરૂરી લાકડાના પૈસા પણ ન મળવાથી એ ચેમ્બુરના કાલુદાદા (રાજકુમાર)ની જેબકતરી ગેન્ગમાં જોડાય છે. કાલુના હાથે એના જ ગુંડાનું ખૂન થઇ જતા આરોપ ઘટનાસ્થળે ઉપસ્થિત રામુ ઉપર આવે છે. (એ વાત જુદી છે કે, ફિલ્મની વાર્તામાં, 'તો પછી, શમ્મી છુટો કેમ  ફરે છે ?' એવા સવાલો ન પૂછાય ! પોતાની ઇમાનદારી સાબિત કરવા મથતા શમ્મીને હરકદમ પર કાલુ નડે છે. છેલ્લે રાબેતા મુજબની ફાઇટિંગમાં સત્યનો એટલે કે શમ્મીનો વિજય થાય છે.

શમ્મી કેવો સોહામણો લાગે છે, એ તો હરકોઇને ખબર છે, પણ માલા સિન્હા વધુ પડતી વાયડી લાગે છે, એની ય બધાને ખબર છે. એ કદાચ એટલે જ એટલી ન ટકી કે, અભિનયમાં લાઉડ વધુ બનતી. સાદી ભાષામાં 'લાઉડ'નો અર્થ સમજીએ તો 'ઑવર-ઍક્ટિંગ' સાઇડ- હીરોઇન કુમકુમને પેલા ફક્ત બે ગીતો ગાવા માટે જ લીધી છે. કમરના લટકા અને આંખોના મટકાને કારણે પિટ-ક્લાસની એ માનિતી હીરોઇન હતી. રાજકુમાર હજી 'જાની' નહોતો બન્યો. એટલે કે એક સામાન્ય વિલનથી કાંઇ વધુ કરી બતાવવાનો મોકો મળ્યો નથી. અભિનયના જોહર બતાવવાનો મોકો એને તો નહિ, પણ શમ્મીને પૂરેપૂરો મળ્યો છે અને બેમિસાલ ઍક્ટર હતો એ. ગમે તેમ તો ય, એ કપૂર ખાનદાનનું ફરજંદ, એટલે પાપા પૃથ્વીરાજનો સીધો વારસો તો આવે જ. વાતવાતમાં રડી પડવાનો વારસો લીલાબાઇ ચીટણીસ મૂકતી ગઇ છે.

એ મુજબ અહીં આપણને વધુ ઢીલા કરી નાંખવા રોતડો શિવરાજ પણ છે. ચપ્પા-છુરી બનાવવાના કારખાનામાં શમ્મી નોકરી કરે છે, એનો માલિક રમેશ સિન્હા છે, જેને તમે રાજ કપૂરની 'આહ' કે 'શ્રી૪૨૦'માં જોયો છે. ધૂમલના ભાગે કોઇ કોમેડી કરવાની આવી નથી, એટલે ગમે તેમ ચાળા કરતો રહે છે. પણ સંગીતના મનમોહક ચાળા જોવા નહિ, સાંભળવા હોય તો ભલે, આ થર્ડ-ક્લાસ ફિલ્મ જોવાની તમને ભલામણ નથી કરતો, પણ જયકિશને બનાવેલું આ ફિલ્મનું ટાઇટલ- સંગીત મન મૂકાવીને ડોલાવી દે એવું છે, એ સાંભળવા માટે ય યૂ-ટયૂબ કે ડીવીડીનો ખર્ચો મોંઘો નહિ લાગે. આમે ય, શંકર- જયકિશનની કોઇ પણ ફિલ્મનું ટાઇટલ્સ મ્યુઝિક રોમાંચક અને દિલ લહેરાવી દેનારૂં જ હોય.

બન્ને વચ્ચેની સમજણ મુજબ, એ લોકોની તમામ ફિલ્મોના ટાઇટલ અને બૅકગ્રાઉન્ડ-મ્યુઝિક જયકિશન જ બનાવતો. અહીં તો રમઝટ બોલી ગઇ છે. લતા- મન્નાનું 'યા અલ્લા યા અલ્લા દિલ લે ગઇ..' તો તમે સાંભળ્યું જ છે. એ ગીતની ધૂનને ટાઇટલ્સમાં મૂકી જયકિશને ટ્રમ્પેટ અને સૅક્સોફોનથી 'ઝૂમતા મૌસમ મસ્ત મહિના...' વગાડીને સાચે જ ઝૂમાવી દીધા છે. અલબત્ત, બન્ને વચ્ચે ખટરાગનું આ પણ એક કારણ હતું કે, શંકરની એ ફરિયાદ કાયમની કે જય દરેક ટાઇલ્સમાં પોતાના જ ગીતની ધૂન વગાડે છે. આપણા માટે એટલું સારૂં થયું કે, બન્નેનો ખટરાગ- એ બન્ને પૂરબહારમાં હતા, ત્યાં સુધી- આપણા સુધી પહોંચ્યો નહિ અથવા તો એ બન્નેના કામમાં એમનો ખટરાગ વચ્ચે આવ્યો નહિ, માટે એક એકથી અદ્ભૂત ગીતો આ જોડીએ આપ્યા.

યસ. મન્ના દા એ કમાલો ઉપર કમાલો જ કરી છે- ખાસ કરીને, 'અબ કહાં જાયેં હમ' કોરસમાં. (આ ગીતમાં કૉમેડિયન અસરાની (કિશોરાવસ્થાનો) પહેલી હરોળમાં હાથ જોડીને ઊભેલો દેખાય છે. વેદના એ કંઠથી ઊભી કરતા, તો મસ્તી પણ અપનેઆપ એમના અવાજમાં આવી હતી.

મૂકેશને જરૂર પૂરતો જ લેવાયો હોવા છતાં, જગત આખું જાણે છે તેમ, આખી ફિલ્મમાં મૂકેશનું એક જ ગીત હોય, તો પણ સૌથી વધુ એ જ ઉપડયું હોય. 'દુનિયાવાલો સે દૂર, જલનેવાલો સે દૂર...'માં લતા સાથેનું ગીત આજે પણ સ્ટેજ- પ્રોગ્રામોમાં ગવાતું રહે છે. ફિલ્મ 'ઉજાલા' એક વારે ય જોવા માટે ટાઇમ બગાડાય એવું નથી.

શમ્મી કપૂરે ટીની-ઇન્ટરવ્યૂમાં માલાસિન્હાના સ્પેશિયલ વખાણ કર્યા છે. આટલી બધી હીરોઇનો છતાં માલા જ કેમ ?

જવાબ ગમ્મત કરાવે એવો છે :

પોતાના સુવર્ણકાળ દરમ્યાન શમ્મી એની દિલફેંક પર્સનાલિટી ચારે બાજુ વાપરતો. (કોઇ હીરોઇન સખણા રહ્યા હોય, એવું બહુ માનવું નહિ !) એમાં ફિલ્મ 'દિલ તેરા દીવાના'ના શૂટિંગ વખતે શમ્મીએ માલાને 'પ્રપોઝ' કરી દીધું. એ દિવસે, માલુ કાંઇ બોલી નહિ, પણ બીજા દિવસે શૂટિંગમાં બધાની વચ્ચે એણે શમ્મીને રાખડી બાંધી, બાજી ફિટાઉન્સ કરી નાંખી.

આ પ્રસંગે માલા સિન્હાની દીકરી પ્રતિભા સિન્હાએ 'ઓન-રેકોર્ડ' ઇન્ટરવ્યૂમાં કીધો હતો, એના પ્રતિભાવમાં શમ્મી કપૂરે ( આ પ્રસંગને છંછેડયાવિના) માલા સિન્હાના વખાણ કરેલા ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યો છે. 'અબ પછતાયે હોત ક્યા, જબ ચીડિયા ચુગ ગઇ ખેત !'