'ભાઇ ભાઇ' ('૫૬)

ફિલ્મ : 'ભાઇ ભાઇ' ('૫૬)

નિર્માતા : એવીએમ (મદ્રાસ)

દિગ્દર્શક : એમ.વી.રમણ

સંગીતકાર : મદન મોહન

ગીતકાર : રાજીન્દર કિશન

રનિંગ ટાઇમ : ૧૯- રીલ્સ

થીયેટર : રીગલ (અમદાવાદ)

કલાકારો : અશોક કુમાર, કિશોર કુમાર, નિમ્મી, શ્યામા, નિરૂપા રૉય, ઓમપ્રકાશ, ડૅઇઝી ઇરાની, ડૅવિડ, શિવરાજ અને કેસરી.

ગીતો

૧. મેરા છોટા સા દેખો યે સંસાર હૈ ....................... લતા મંગેશકર

૨. ઇસ દુનિયા મેં સબ ચોર ચોર ....................... લતા મંગેશકર

૩. કદર જાને ના હો કદર જાને ના, મોરા બાલમ............ લતા મંગેશકર

૪. ઘર મેરા ઘર કી આગ સે.. ભગવાન જો તુ હૈ............ લતા મંગેશકર

૫. અય દિલ મુઝે બતા દે, તુ કિસ પે આ ગયા હૈ............ ગીતા દત્ત

૬. ઠંડી ઠંડી હવા ખાને રાજા ગયા ગાંવ મેં.................. લતા-કોરસ

૭. મેરા નામ અબ્દુલ રહેમાન............................ લતા-કિશોર

૮. અપના હૈ ફિર ભી અપના, બઢકર ગલે લગા લે.......... મુહમ્મદ રફી

૯. દિલ તેરી નજર મે અટકા રે............................આશા ભોંસલે

૧૦. શરાબી જા જા જા, ઓ દીવાને તુ ક્યા જાને..............લતા મંગેશકર

ફિલ્મ 'ચલતી કા નામ ગાડી' માં ત્રણે ય ગાંગુલી બ્રધર્સ સાથે આવ્યા હતા ને ફિલ્મ 'ભાઇ ભાઇ'માં અનુપ નહોતો. દાદામોની એટલે કે, અશોક કુમાર અને આભાસ કુમાર એટલે કે કિશોર કુમાર આ ફિલ્મમાં સગા ભાઇ બને છે.

એક ઍક્ટર તરીકે આજે ય અશોક કુમારનો કોઇ સાની નથી- સૉરી, નૉટ ઇવન મિસ્ટર બચ્ચન ઓર દિલીપ કુમાર. દાદામોનીની ખાસીયત આ બન્ને ગ્રેટ એક્ટરો કરતા એ વાતમાં મોટી હતી કે, અશોક કુમારે હીરો હોવા છતાં થોડા અપવાદોને બાદ કરતા 'ઍન્ટી-હીરો'ના રોલ જ કર્યા. આવા રોલ કોઇ સફળ ઍક્ટર કે હીરો સ્વીકારવાની હિંમત ન કરે. આવું કરતા રહેવાથી પ્રેક્ષકોમાં દેવ આનંદ-રાજ કપૂર જેવી લોકપ્રિયતા ન મળે પણ, એમને ઍક્ટરના બન્ને શૅડ મળે, હીરો અને વિલન-બન્નેના. ઉંમર અને તોફાનો જોતા સામાન્ય પ્રેક્ષકો માટે દેખિતી રીતે જ 'ભાઇભાઇ'નો હીરો કિશોર જ હોય ને એમાં ય એ વખતની ધૂમધામ અભિનેત્રી નિમ્મી હીરોઇન હોય, તો કોઇ કાળે ય હીરો અશોક કુમાર લાગવાનો નથી. આમે ય, આપણા દેશમાં હીરોની વ્યાખ્યા મુજબ, જે હીરોઇનને પ્રેમ કરે, એ હીરો. જ્યારે ફિલ્મનું મૂલ્યાંકન કરનારાઓ માટે ફિલ્મ 'મુગલ-એ-આઝમ'નો હીરો દિલીપ કુમાર નહિ, પૃથ્વીરાજ કપૂર હતો. 'ગંગા-જમુના'નો પૅરેલલ હીરો (વાસ્તવિક જીવનમાં પણ દિલીપ કુમારનો ભાઇ) નાસીરખાન હતો. 'શોલે'નો હીરો કોઇ કાળે ય અમિતાભ બચ્ચન કે ધર્મેન્દ્ર ન કહેવાય... સંજીવ કુમાર જ કહેવાય.

આ ફિલ્મની અભિનેત્રી નિમ્મી રાજ કપૂરની શોધ છે. દિલીપ-નરગીસ-રાજની ફિલ્મ 'અંદાઝ'નું એ તો શૂટિંગ જોવા આવી હતી ને એમાં એની ભૂરી આંખોએ રાજને મોહિત કરી લીધો. ફિર ક્યા ? 'બરસાત'માં નિમ્મીને ચાન્સ મળી ગયો અને ખૂબ સફળ હીરોઇન બની ગઇ જામનગરમાં હું એને મળ્યો, ત્યારે પણ 'રાજ સા'બ'નો ઉલ્લેખ બાઅદબ કરતી હતી. એની કે ખુદ રાજની ભૂરી આંખો ભારતના પ્રેક્ષકો માટે મોટી અજાયબી હતી. આજે પણ અજાયબી છે. કોઇની ભૂરી કે માંજરી આંખો જોઇ નથી કે લોકો ઇમ્પ્રેસ થયા નથી...!

ફિલ્મની સૅકન્ડ હીરોઇન અથવા વૅમ્પ શ્યામા અત્યંત ખુબસુરત ચેહરો અને ફિગરની માલકીન હતી. મૂળ નામ એનું 'ખુર્શિદ અખ્તર'. આમ તો એ આગ્રાના એક ગરીબ ફ્રૂટવાળાની દીકરી હતી. ચેહરો કામ કરી ગયો અને ફિલ્મોમાં હીરોઇન બનવા સુધી પહોંચી. અભણ એટલે માર્કેટીંગ-બાર્કેટીંગ ના આવડે. એમાં મોટા હીરોની સામે હીરોઇન બનવા મળે, એની સામે જ્હૉની વૉકર કે તલત મેહમુદને ય પોતાના હીરો બનવા દે.

તમને થાય ખરૂં કે, એમાં શું હીરો નાનો હોય કે મોટો... ફરક શું પડે છે ? પણ દાખલો શશી કપૂરનો વાંચી જુઓ. ફિલ્મ 'ચાર દિવારી'થી હીરો બનનાર શશી બાબાની પ્રારંભની તમામ ફિલ્મો ફ્લૉપ ગઇ અને (નંદા સિવાય) એક પણ હીરોઇન એની સાથે કામ કરવા તૈયાર ન થાય. એટલે સુધી કે એ જમાનાની અમિતાઓ કે સઇદાખાનો ય ના પાડી દે, ''શશીને બદલે હીરો કોઇ બીજો લો.''

તે એમાં ને એમાં શ્યામા પોતાનું માર્કેટ ગૂમાવી બેઠી અને પછી તો સાઇડ હીરોઇન નહિ, સાઇડ આર્ટિસ્ટ સુધીના રોલ લેવા પડયા. દેવ આનંદની ફિલ્મોના કાયમી સિનેમેટોગ્રાફર પારસી ફલી મિસ્ત્રી સાથે એ પરણી, પણ કહે છે કે, ચરીત્ર જાળવી ન શકી અને આજ સુધી બદનામ રહી. ખુદ એના દીકરા એને બોલાવતા નહોતા.

એ વખતની ફિલ્મોમાં બાળકલાકારોની બોલબાલા હતી ને એમાં ય ઇરાની-સિસ્ટર્સ ડૅઝી અને હની તો સારી ઍકટ્રેસો હતી. આ લોકોને ત્રીજી પણ એક બહેન હતી મેનકા ઇરાની, જે સ્ટન્ટ ફિલ્મોના ફાલતું હીરો કામરાનને પરણી (કામરાન ચાલુ માણસ હતો. એ મેનકાને છોડીને ફિલ્મ 'તુમ સા નહિ દેખા'વાળી અમિતાને પરણ્યો ને એને ય છોડીને કોઇ ત્રીજીને પરણ્યો. એ બન્ને (મેનકા-કામરાન)ના બે સંતાનો કૉમેડિયન અને ફિલ્મ 'હાઉસફૂલ'નો નિર્માતા-દિગ્દર્શક સાજીદ ખાન અને ડાન્સ- ડાયરેક્ટર ફરહા ખાન પણ ફિલ્મોમાં જોર બતાવી ચૂક્યા છે. હની ઇરાનીના બે સંતાનો 'ભાગ મિલ્ખા ભાગ'નો હીરો ફરહાન અખ્તર અને એની બહેન ઝોયા અખ્તર. ડૅઝીએ પોતાના ત્રણ સંતાનો કબિર, વર્ષા અને રિતુને ફિલ્મોમાં જવા દીધા નથી. ડૅઝી મોટી થઇને સિનેમેટોગ્રાફર કે.કે.શુક્લાને પરણી. હની ઇરાની ગીતકાર અને ફિલ્મ 'શોલે'ના સહલેખક જાવેદ અખ્તરને પરણી. જાવેદે એને તલાક આપીને શબાના આઝમીને પરણ્યો. આ જાવેદ એ જૂની ફિલ્મોના ગીતકાર જાં-નિસાર અખ્તરનો દીકરો.

ત્રીજી હીરોઇન નિરૂપા રૉય...અમિતાભની બારમાસી 'માં'. એક જમાનામાં તો એ ય હીરોઇન હતી. ગુજરાતની મોચી જ્ઞાાતિને ગૌરવ આ સ્ત્રીએ બખ્શ્યું. અલબત્ત, છેવટના વર્ષોમાં તો એ દીકરાની વહુને દહેજ માટે ત્રાસ આપનારી ગૂન્હેગાર તરીકે છાપાઓમાં ય ચમકી હતી. કપાળ અને આંખોની ભ્રમર ઉપરથી વાળ તો બહુ પહેલાના ઉતરી ગયા હતા. એટલે છેલ્લે છેલ્લે તો તમામ ફિલ્મોમાં માથે વિગ પહેરીને જ આવવું પડતું. અશોક કુમાર સાથે અનેક ફિલ્મોમાં પત્ની બનીને આવી, એમાં કહેવાય છે કે, અશોક કુમાર જ નિરૂપાની જીદપૂર્વક ભલામણ કરતા.

અલબત્ત, ભલામણ તમને આ ફિલ્મ જોવાની કરવી પડે, એવી ભૂલ કરાય એમ નથી. ફિલ્મ 'એવીએમ'ની હોવા છતાં તદ્દન ફાલતું ફિલ્મ હતી. વાર્તાની શરૂઆત જરા અંજાઇ જવાય એવી હતી કે, ધનાઢ્ય અશોક કુમાર તેની પત્ની નિરૂપા રૉય અને બાબો ડૅઝી ઇરાની (ફિલ્મના ટાઇટલ્સ મુજબ, 'ધી વન્ડર બૉય, 'રૂપ કુમાર') સુખશાંતિથી મદ્રાસમાં રહેતા હોય છે. ધંધાના કામે એ પોતાની મુંબઇ ઑફિસે આવે છે. જ્યાં એનો જૂનો દોસ્ત અને મુંબઇ ઑફિસનો ઇન-ચાર્જ ઓમપ્રકાશ પોતાની પ્રેમિકા શ્યામા સાથે મળીને અશોકને ફસાવે છે. શ્યામા ગરજપૂર્વક અશોકના પ્રેમમાં પડવાનું નાટક કરે છે ને અશોક પોતાનો પરિવાર ભૂલી જાય છે અને પત્નીને રૂ. ૫૦ હજાર પકડાવી છુટો થઇ જાય છે. ૧૫ વર્ષ પહેલા ખોવાયેલો અશોકનો ભાઇ કિશોર મોટો થઇને ખિસ્સાકાતરૂ બને છે અને ફૂટપાથો ઉપર નાચગાના કરીને પેટીયું રળતી નિમ્મી અને તેના પિતા ડૅવિડના સંપર્કમાં આવે છે. અચાનક એને મોટા ભાઇ અશોક કુમાર મળી જાય છે. પણ મોટા ભાઇના લક્ષણો જોઇને પોતાની આઇડૅન્ટિટી છુપાવેલી રાખે છે. અલબત્ત, અશોકને પણ ખ્યાલ આવી જાય છે કે, આ જ મારો નાનો ભાઇ છે, પણ શ્યામાના ચક્કરમાં એ ભાઇને ઓળખતો નથી. અહી સુધીની વાર્તા મગજમાં ઉતરે એવી છે કે, બરોબર છે. આવું તો થાય.. પણ પછી ફિલ્મના અંત સુધી (એક તો ૧૯ રીલ્સની લાંબી ફિલ્મ... કોઇ પંખો ચાલુ કરો !) જેને ખાડીયાની ભાષામાં, 'મગજનું દહી' કહે છે, એ થયે રાખે છે. કિશોર આ ફિલ્મનો અસલી હીરો છે અને કૉમેડીની સાથે ગંભીર કિરદારોમાં ય એ ઍક્ટર તરીકે કેટલો સારો હતો, એ સાહજીકતાથી સાબિત કરી આપે છે. અશોક કુમારને હું આટલો મહાન ઍક્ટર માનું છું, પણ કબુલ કરવું જ પડશે કે, આ ફિલ્મમાં એ અશોક કુમારનો ભાઇ નહિ... બાપ લાગે છે બાપ ! નવાઇની વાત એ છે કે, ફિલ્મ કોઇપણ હોય, કિશોર અડધી બાંયના ચોકડા કે આડા-ઊભા લીટાવાળા શર્ટો જ પહેરતો. અહી યાદ કરવા પડશે, ગઝલ-સામ્રાજ્ઞી મરહૂમા બેગમ અખ્તરને. મદન મોહને તો બહુ પહેલા એમની પાસે ફિલ્મોમાં ગવડાવ્યું હતું. પણ હીરોઇનને ચાલે એવો અવાજ ન હોવાથી ફિલ્મો છોડીને એમણે કેવળ ગઝલો ઉપર ધ્યાન ધર્યું. એ અમેરિકા હતા ત્યારે લતા મંગેશકરે આ ફિલ્મમાં ગાયેલું, 'કદર જાને ના હો કદર જાને ના...' ગીત એટલું બધુ પસંદ પડી ગયું કે, ત્યાંથી લતાને ફોન કરીને રીક્વેસ્ટ કરી કે, મને ફોન પર આ ગીત સંભળાવ. અને લતાએ સંભળાવ્યું.. બેગમની ફર્માઇશો ચાલુ રહી અને લતાએ એનું એ ગીત ફોન પર ૩-૪ વખત સંભળાવ્યું.

એવું જ બીજું ગીત મદન મોહનની કમાલ સાથે ગીતા દત્તે ગાયું. જે ગીતાની કરિયરના પહેલા પાંચ સર્વોત્તમ ગીતોમાં સ્થાન પામ્યું, 'અય દિલ મુઝે બતા દે, તુ કિસ પે આ ગયા હૈ...!' મદનના ગીતો નૉર્મલી અઘરા કમ્પૉઝીશનમાં બન્યા હોય છે, જ્યારે ગીતાના આ ગીતામાં ધૂનની સરળતા અને ગીતાનો કેવો મધુરો કંઠ...આહ, આ ગીતને ચિરંજીવ કરતો ગયો. પણ મદન મોહનનો આ જ એક પ્રોબ્લેમ હતો. એ કોઇનાથી પણ ઉતરતો સંગીતકાર નહતો, પણ એની મોટા ભાગની ફિલ્મોના રીઝલ્ટ્સ એ આવ્યા છે કે, ફિલ્મના એક બે ગીતો સર્વોપરી હોય ને બાકીના ઢંગધડા વગરના. આ જ ફિલ્મ 'ભાઇ ભાઇ' જુઓ. આ બે ગીતોને બાદ કરતા એકે ય માં ઠેકાણાં છે ? લગભગ તમામ સંગીતકારોએ આ જ બેવકૂફીઓ કે આળસો નોંધાવી હતી કે, ફિલ્મના એક બે ગીતો ખૂબ સારા હોય ને બાકીનામાં કોઈ ભલીવાર નહિ ! આ નોંધણીમાં ત્રણ સંગીતકારો જુદા નિખરી આવ્યા. શંકર-જયકિશન, નૌશાદ અને ઓપી નૈયર. ફિલ્મના સમજો ને... તમામ ગીતો સુપરહિટ હોય ! આને પરિણામે, હિસાબ આખી કરિયરનો ગણો તો આ ત્રણે સંગીતકારોની તમામ ફિલ્મોના તમામ ગીતો હિટ હતા, એટલે કે એમનો સ્ટ્રાઇક-રેટ કેટલો ઊંચો કહેવાય !

બધા સંગીતકારોની માફક મદન મોહને પણ ગીતા દત્તનો ઉપયોગ ગરજ પૂરતો જ કર્યો છે. નૌશાદે પૂરી કરીયરમાં ગીતા દત્ત પાસે એક જ ગીત ગવડાવ્યું હતું, 'મુઝે હુઝુર તુમ સે પ્યાર હૈ..'(ફિલ્મ 'સન ઓફ ઇન્ડિયા'). એક જ હીરોએ મૅક્સિમમ 'પ્લૅબૅક-સિંગરો પાસે ગવડાવ્યું હોય તો એ દેવ આનંદ છે. રફી, દેવ આનંદ, તલત કે હેમંત કુમાર તો બધા જાણે જ છે. પણ સુબિર સેન, દ્વિજેન મુખર્જી,ભૂપેન્દ્ર, મન્ના ડે, મહેન્દ્ર કપૂર (ફિલ્મ 'રૂપ કી રાની, ચોરો કા રાજા') અને કોઇ માનશે ? જેમણે આજ સુધી કોઇને ય પ્લૅબૅક નથી આપ્યું, એ દાદા સચિનદેવ બર્મનનો કંઠ પણ દેવ આનંદને મળ્યો છે. ફિલ્મ 'કાલા પાની'ના 'દિલ લગા કે, કદર ગઇ પ્યારે'ગીતમાં દાદા બોલ બોલે છે. 'દિમ તાના, તા તા તાના..' જે સ્ક્રીન પર દેવ આનંદ ગાય છે. મતલબ, એને સાચું પ્લૅબેક તો ન કહેવાય, પણ રૅકોર્ડ કે લિયે બાત બુરી નહિ હૈ...!

એમ તો સુનિલ દત્ત માટે ય મન્ના ડેએ એક જ ગીત ગાયું છે. મધુબાલાની ફિલ્મ 'જ્વાલા'નું 'આજા રે આજા...' દિલીપ કુમાર માટે કિશોરે, 'સાલા મેં તો સાહબ બન ગયા.' ફિલ્મ 'સગીના', રાજેન્દ્ર કુમાર માટે કિશોર કુમારે પણ એક જ 'તુમ કો ભી તો ઐસા હી કુછ હોતા હોગા ઓ સજની... (લતા સાથે) અને કિશોર કુમારે તો રાજ કપૂરને ય પ્લેબૅક આપ્યું હતું. ફિલ્મ 'પ્યાર'માં 'એક હમ ઔર દૂસરે તુમ.' દાદા બર્મનના સ્વરાંકનમાં ગીતા રૉય સાથે ગીત ગાયું હતું. (લગ્ન પહેલાં એ ગીતા રૉય કહેવાતી !)

એવીએમ મદ્રાસની ફિલ્મ કંપની હતી અને મદ્રાસની તમામ હિંદી ફિલ્મોની જેમ આનું પ્રોડકશન પણ મુંબઇની હિંદી ફિલ્મો કરતા ઘણું ઊંચુ... અરે, કોઇ શાંતારામ નામના આર્ટ-ડાયરેક્ટરે કેવા ભવ્ય સૅટ્સ બનાવ્યા છે આ ફિલ્મના ! આખી ફિલ્મ ઇનડોર શૂટ થઇ હોવાથી પૂરી ફિલ્મમાં મનને હરી લે તેવા સૅટ્સ જોવા ગમે છે. આર્ટ-ડાયરેક્ટરની કમાલ જ અહી છે કે, એક આખો બંગલો થાય, એટલો મોટો ડ્રૉઇંગ-રૂમ બનાવવો હોય તો એની દિવાલો, ફર્નિચર, બારી-બારણા કે પિયાનો-બિયાનો જેવું ભરી ભરીને કેટલું ભરો ? ને છતાં કોઇ ચીજ અપ્રસ્તુત ન લાગે. આ સૅટ્સ મદ્રાસના એવીએમ સ્ટુડિયોઝમાં જ બન્યા હતા. આમે ય, મુંબઇની ફિલ્મો કરતા મદ્રાસની ફિલ્મોમાં બધું લૅવિશ વધારે હોય.. ભવ્યતા ! એક વખત જો કે હું લખી ગયો છું કે, આજે બહુ ભડાકા કરીને કહી દઇએ છીએ કે, ફલાણી ફિલ્મ બહુ ભંગાર હતી (જેમ કે, આજની ફિલ્મ 'ભાઇ ભાઇ'), પણ એ જમાનામાં તો આવી જ ફિલ્મો ચાલતી અને બહુ ઓછાને ભંગાર લાગતી. કદાચ લોકો પાસે ચૉઇસ નહોતી. ખોટું નહિ બોલાય... પ્રમાણમાં આજે તો ઘણી સારી ફિલ્મો બને છે.