'અછૂત કન્યા' ('૩૬)

ફિલ્મ : 'અછૂત કન્યા' ('૩૬)

નિર્માતા : બોમ્બે ટોકીઝ

દિગ્દર્શક : ફ્રાન્ઝ ઑસ્ટીન

સંગીત : સરસ્વતિદેવી

ગીતો : જે.એસ. કશ્યપ 'નાતવાં'

થીયેટ : અમદાવાદ (ખબર હોય તો કહેવડાવજો)

કલાકારો : અશોકકુમાર, દેવિકા રાણી, મનોરમા, પ્રમીલા, પી.એફ. પીઠાવાલા, કામતાપ્રસાદ, કિશોરીલાલ, કુસુમ કુમારી, એમ. એમ. જોશી, ખોસલા, મુમતાઝઅલી, અનવરી અને ઇશરત. 

*** 

ગીતો 

૧.  હરિ બસે સકલ સંસારા, જલ થલ મેં આકાશ પવન મેં...  પુરુષનો કંઠ 

૨.  ધીરે બહો નદીયા, ધીરે બહો....  કુસુમ કુમારી એન્ડ પાર્ટી 

૩.  ખેત કી મૂલી, બાગ કો આમ...  અશોક કુમાર- દેવિકા રાની 

૪.  મૈ બન કી ચીડિયા બન કે બનબન ડોલૂં રે...  અશોક કુમાર- દેવિકા રાની 

૫.  કિત ગયે હો ખેવનહાર, નૈયા ડૂબતી જાયે...  સરસ્વતિદેવી 

૬.  ઊડી હવા મેં જાતી હૈ, ગાતી ચીડીયા યે રાગ...  દેવિકા રાની 

૭.  કિસે કરતા મૂરખ પ્યાર પ્યાર...  અશોકકુમાર 

૮.  પીર પીર ક્યા કરતા હૈ, તેરી પીર ન જાને કોય...  અશોક કુમાર 

૯.  ચૂડી મેં લાયા અનમોલ રે, લે લો ચૂડીયાં...  મુમતાઝઅલી- સુનિતાદેવી 

કેવો મજ્જાનો અશોકકુમાર દેખાતો હતો ? ૧૩મી ઑક્ટેબર, ૧૯૧૧માં જન્મ્યો અને આ ફિલ્મ 'અછૂત કન્યા' આવી ૧૯૩૬માં, એટલે માંડ ૨૪ વર્ષોનો નહિ ? હેન્ડસમ તો ખૂબ હતો પણ મોટી ખૂબી એની સાવ સ્વાભાવિક ઍક્ટિંગ અને કોઈ પણ પ્રકારના આયાસ વિનાનું મુક્ત હાસ્ય, જે આ લખનારના મતે તો આજ સુધી અન્ય કોઈ હીરોમાં જોવા મળ્યું નથી. તમારે મારી સાથે સહમત થવું જરૂરી નથી. મારો મત છે કે, આજ સુધીની ફિલ્મોમાં અશોકકુમાર જેવો સ્વાભાવિક ઍક્ટર અને પાછો હેન્ડસમ બીજો કોઈ નથી આવ્યો.

આ તો સીધ્ધી નવાઈ લાગે એવી વાત છે કે, દાદામોનીએ એમની આ પહેલી ફિલ્મ ૧૯૩૬માં કરી, સુપરહિટ નીવડી ને છતાં ય બીજા ૭ વર્ષ સુધી એમને એકે ય ફિલ્મ ન મળી, બીજું વિશ્વયુદ્ધ તો બહુ પછી આવ્યું, તો વચ્ચે દાદામોની ગયા'તા ક્યાં ? (બંગાલમાં 'મણી'નો ઉચ્ચાર 'મોની' થાય... નામ 'ચિંતામણી' હોય તો બોલાય 'ચિંતામોની'.)

બોમ્બે ટૉકીઝના માલિક હિમાંશુ રૉયની પત્ની અને હીરોઇન દેવિકારાણી આ ફિલ્મ 'અછૂત કન્યા'ના મૂળ હીરો સાથે ભાગી ગઈ, એમાં તાબડતોબ નવા હીરોની શોધ કરવી પડી... હીરો અમથો ય ચળકતો હતો, એટલે ઘરમાંથી જ મળી આવ્યો... એટલે કે બૉમ્બે ટૉકીઝમાંથી. નામ હતું, કુમુદ ગાંગુલી.. જેને દુનિયા અશોક કુમાર કે દાદામોનીના નામે ઓળખે છે. અશોક કુમાર બૉમ્બે ટૉકીઝમાં લૅબોરેટરી આસિસ્ટન્ટ તરીકે કામ કરતા હતા ને આ દેવિકારાણી વાળો વિસ્ફોટ થયો, એની ઇમર્જન્સીમાં આને, 'માન ન માન, તું મેરા મેહમાન'ના ધોરણે હીરો બનાવી દેવાયો. દાદામોની પોતે ય માનતા નહોતા કે પોતે કોઈ હીરો મટીરિયલ છે. વિધિની વક્રતા જુઓ કે, જેનો ભાઈ પછીના વર્ષોમાં ભારતનો ખૂબ સફળ ગાયક બન્યો, તે કિશોરકુમારના જ આ મોટાભાઈને ગાતા આવડતું નહોતું અને પોતે જ ફૌજી ભાઈયોં કે લિયે 'વિશેષ જયમાલા' કાર્યક્રમમાં વિવિધ ભારતી પર આવ્યા, ત્યારે થોડી રમૂજી વાતો આ ફિલ્મના સંદર્ભમાં કરી હતી કે ગાવા-બજાવાનો વિષય એમનો ન હોતો પણ એ જમાનામાં તો હીરો- હીરોઇનોએ પોતાના ગીતો પોતે જ ગાવા પડતા, એટલે, ભ'ઇ... હીરો બને, તો ગાના ભી પડતા હૈ...'ના ધોરણે આ ફિલ્મના અને ભારતના સૌ પ્રથમ મહિલા ફિલ્મી સંગીતકાર સરસ્વતિદેવીના સંગીત સંચાલનમાં દાદાને પહેલું જ ગીત ગાવાનું આવ્યું, ''મેં બન કી ચીડીયા બન કે બનબન ડોલું રે...'' સરસ્વતિદેવી બહુ કડક નહિ પણ 'પરફેક્શનિસ્ટ' સંગીતકાર હતા ને આ બાજુ આમને ગાતા આવડતું નહોતું. દાદાએ પોતે કીધેલી વાત મુજબ, એમને ફક્ત 'મૈં બન કી ચીડિયા બન કે...' બસ, આટલું જ ગા- ગા કરે રાખવાનું લૅસન સોપાયું. આગળનું 'બનબન ડોલું રે...' તો નહિ જ ગાવાનું, જ્યાં સુધી પહેલું સૂરમાં ન ગવાય. દાદામોની કહે છે, ''એક આટલો ટુકડો જ મેં નહિ નહિ તો બસ્સોવાર ગાયે રાખ્યો હશે... પણ પ્રણામ સરસ્વતિ દેવીને કે બાકીનું આખું ગીત આપમેળે સુંદર ગવાયું... અને અશોકકુમાર હીરો-કમ- ગાયક બની ગયા.'' (કરેક્શન પ્લીઝ... 'એ ગાયક કમ... ને હીરો વધારે' હતા !)

સરસ્વતિદેવી ય ઉંમરમાં અશોકકુમારથી હાર્ડલી કોઈ બે- ચાર મહિના નાના હશે. મૂળ એ પારસી. નામ ખોરશેદ મીનોચર હોમજી અને એમની બેહન માણેક- બન્ને ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો પર દેશભરમાં જાણીતી ગાયિકાઓ હતી. બૉમ્બે ટૉકીઝના સર્વેસર્વા હિમાંશુ રોયે રેડીયો પર ખોરશેદને સાંભળીને 'બૉમ્બે ટૉકીઝ'માં જોડાવા બોલાવી લીધા. પણ આ નિર્માણ સંસ્થાના બોર્ડ ઓફ ડાયરેક્ટર્સમાં પારસીઓ પણ હતા. એમણે, કોઈ પારસી છોકરી ફિલ્મોમાં કામ કરે, એ સામે તોતિંગ વિરોધ નોંધાવ્યો. વચલા રસ્તા તરીકે હિમાંશુ રોયે એ બધાને સમજાવીને, ખોરશેદનું પારસી નામ બદલીને સંગીતવિશ્વની હિંદુ દેવી 'સરસ્વતિદેવી'નું નામ આપ્યું.

અહીં એક સનસનાટીભરી વાત વાંચવામાં ગમે એવી છે. ગામ આખું જાણે છે કે, કિશોરકુમારનું વેદન સભર ગીત 'કોઈ હમદમ ન રહા, કોઈ સહારા ન રહા' દિગ્દર્શક અને સંગીતકાર તરીકે પોતાની પહેલી ફિલ્મ 'ઝૂમરૂ'માં લેવાયું હતું. કિશોરે પણ પોતાના સર્વોત્તમ ૧૦ ગીતોમાં એને સ્થાન આપ્યું. ઇન ફેક્ટ, આ ગીત દેવિકારાણી અને અશોકકુમારના આ જ ગીત- સંગીતકારો સાથે ફિલ્મ 'જીવન નૈયા'માં અશોકકુમારે પોતે ગાયું હતું. (જે મારી પાસે છે.) કિશોર અને મજરૂહ સુલતાનપુરીએ બધું પોતાના નામે ચઢાવી દીધું. આખા ભારતના પૂરા ફિલ્મ જર્નાલિઝમના જે પિતામહ કહેવાય છે તે મુંબઈના શ્રી.રાજુ ભારતનને '૬૯માં સરસ્વતિ દેવીએ પોતાને ત્યાં બોલાવ્યા અને બોમ્બે ટૉકીઝમાં પોતે કમ્પૉઝ કરેલા કે ગાયેલા ગીતો સંભળાવ્યા, એમાં આ ગીત પણ હતું. રાજુ ભારતન ચોંકી ગયા કે, જમુના સ્વરૂપ કશ્યપ 'નાતવા'એ લખેલું ગીત મજરૂહે પોતાના નામે ઠઠાડી દીધું છે અને કિશોરે પણ પોતાના મોટા ભાઈનું ગીત અને સરસ્વતિ દેવીની આખેઆખી ધૂન 'ઝૂમરૂ'માં ઠઠાડી દીધી છે, છતાં ય સંસ્કારો તો પારસીના ને ? ખોરશેદ મિનોચેરે એક શબ્દ પણ કિશોર કે 'ઝૂમરૂ' માટે ઉચ્ચાર્યો નથી. મજરૂહે આવી ચોરીઓ અગાઉ પણ કરી છે. ફિલ્મ 'પાકિઝા'ના 'ઇન્હી લોગો ને લે લીના દુપટ્ટા મેરા...' આખેઆખું ગીત '૪૦ના દાયકામાં બનેલી ફિલ્મ 'હિમ્મત'માં શમશાદ બેગમે આ જ શબ્દો ને આ જ ધૂન સાથે ગાયું હતું. તત્સમયના કોમેડિયન- વિલન યાકુબે આ જ ગીત ફિલ્મ 'આબરૂ'માં સ્ત્રી-વેષ ભજવીને ગાયું હતું. (એની વિડિયો પણ મારી પાસે છે.) 'હિમ્મત' કે 'આબરૂ' બન્નેના સંગીતકાર હુસ્નલાલ- ભગતરામના મોટા બાઈ પંડિત ગોવિંદરામ હતા.. હૈ ના, 'માલ કિસી કા, કમાલ કિસી કા... ?'

કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરની પ્રપૌત્રી અને આ ફિલ્મની હીરોઇન દેવિકારાણી અત્યંત સ્વરૂપવાન અને તુમાખીભરી સ્ત્રી હતી. હિંદી ફિલ્મોના પરદા પર ચુંબનો તો હવે શરુ થયા, ત્યારે ૩૦' અને ૪૦'ના દાયકામાં ચુંબનો એક આમ વાત હતી, પણ દેવિકા રાણી આજ સુધી હિંદી ફિલ્મોમાં સૌથી લાંબામાં લાંબા ચુંબનનો નેશનલ રેકોર્ડ ધરાવે છે. ફિલ્મ 'કર્મા'માં એના પતિ હિમાંશુ રૉય સાથે દેવિકાએ 'ચાર મિનિટ' લાંબુ ચુંબન કર્યું હતું. હિમાંશુ રૉયના અવસાન પછી દેવિકા રાણીએ રશિયન પેઇન્ટર સ્વેતોસ્લાવ રૉરિક સાથે ૧૯૪૫માં લગ્ન કર્યા. સ્ટુડિયોમાં શશધર મુકર્જી (જોય મુકર્જીના પિતા) સાથેની ભાગીદારી માફક ન આવી અને શશધરની સાથે એમના સગા સાળા અશોકકુમાર, મદનમોહનના પિતા ચુનીલાલ કોહલી, જ્ઞાન મુકર્જી અને અન્ય છૂટા થયા અને 'ફિલ્મીસ્તાન' સ્ટુડિયોની સ્થાપના કરી.

આ 'બૉમ્બે ટૉકીઝ' એટલે શું, એ પહેલા સમજી લઈએ. મુંબઈના મલાડમાં ૧૯૩૪માં સ્થપાયેલો આ એક ફિલ્મી સ્ટુડિયો હતો, જેમાં હિંદી ફિલ્મો નિર્માણ થતી હતી. શૅરબજારની ભાષામાં કહીએ તો, આ એક લિમિટેડ કંપની હતી. આજે પણ બહુ ઓછા શૅરબજારીયાઓને ખબર હશે કે, ભારત દેશમાં સૌથી પહેલી લિમિટેડ કંપની, આ બૉમ્બે ટૉકીઝ હતી. હિમાંશુ રૉય- દેવિકા રાણી એના સર્વેસર્વા હતા. ભારતમાં મૂવિઝ એટલે કે ફિલ્મો તો ૧૯૧૨થી બનવા માંડી, પણ એ બધી મૂંગી ફિલ્મો હતી. બોલતી એટલે કે ટૉકી ૧૯૩૨માં શરુ થઈ. બૉમ્બે ટૉકીઝ ફક્ત ૨૦ વર્ષ જ ચાલી. '૫૪ની સાલમાં બંધ પડી ગઇ. બાય ધ વે, અશોકકુમાર જ નહિ, દિલીપકુમારની શોધ પણ દેવિકારાણીએ કરી હતી. બન્નેના નામો કુમુદ અને યુસુફમાંથી અનુક્રમે અશોકકુમાર અને દિલીપકુમાર નામો દેવિકાએ પાડયા હતા. મેહમુદ અને મધુબાલાને પણ પહેલો બ્રૅક આ સ્ટુડિયોએ આપ્યો હતો. આ લોકોની સીધી હરિફાઈ કલકત્તાના ન્યૂ થિયૅટર્સ સાથે, જેનું નામ બૉમ્બે ટૉકીઝ કરતા બેશક મોટું કહેવાય. નહિ તો બજારમાં મારા જામનગરના સરદાર ચંદુલાલ શાહનો રણજીત સ્ટુડિયો, સોહરાબ મોદીનું મિનર્વા મુવિટોન, વિજય ભટ્ટનું પ્રકાશ પિક્ચર્સ, માદન થીયેટર્સ, સાગર મૂવિટોન, ઇમ્પિરીયલ મૂવીટોન... જેવા અનેક સ્ટુડિયો સોલ્લિડ હરીફાઈ પૂરી પાડતા હતા. બૉમ્બે ટૉકિઝ બે બાબતે ઇવન ન્યુ થિયેટર્સ કરતા વધુ સશક્ત હતી. એક તો ટેકનિકલી બૉમ્બે ટૉકીઝ સૌથી વધુ તગડું હતી. કૅમેરા, લૅબોરેટરી, શૂટિંગના સાધનો, સ્ટુડિયો વગેરે અને બીજું, દેવિકા રાણીની અંગત પસંદગી મુજબ સ્ટુડિયોમાં મોટાભાગે વિવાદાસ્પદ અને સમાજોપયોગી વાર્તાવાળી ફિલ્મોનું નિર્માણ થતું, એના વિષયો જ એવા હતા, જેની ફિલ્મ બનતા પહેલા જ છાતી ધડકવા માંડે કે, ફિલ્મ ચાલવાની તો વાત દૂરની છે, પણ ફિલ્મ ઉતરશે ખરી ? અને ઉતરે તો દેશભરમાં હાહાકાર કેવો મચી જશે ? બસ. એવા જ દિલધડક વિષય પર આ ફિલ્મ 'અછૂત કન્યા' બની. નામ પરથી સમજી ગયા હશો કે, અછૂત અને સવર્ણ વચ્ચેનો ભેદ એ જમાનામાં ચરમસીમાએ હતો. સવર્ણ એટલે કે બ્રાહ્મણ યુવાન અને અછૂત એટલે કે અસ્પૃશ્ય યુવતી વચ્ચે પ્રેમ અને પછી લગ્ન વિચારી પણ શકાતા નહોતા, ત્યારે આ ફિલ્મ આવી. બહિષ્કાર અને હોહા તો રાબેતા મુજબના થયા, પણ એ બધું પતી ગયા પછી ફિલ્મ ચાલી બહુ. પ્રેક્ષકોને અશોકકુમાર ગમી ગયો.

ફિલ્મની શરુઆત રેલ્વે ક્રોસિંગથી થાય છે, જ્યાં એક માણસ પોતાની પત્નીને મારી નાખવા ઊભો છે અને એ જ વખતે આખી ફિલ્મ ભૂતકાળમાં જતી રહે છે. હરિજન યુવતી કસ્તૂરી (દેવિકારાણી) ક્રોસિંગના ગાર્ડ દુખિયા (પ્રસાદ)ની છોકરીને બ્રાહ્મણ યુવાન પ્રતાપ (અશોકકુમાર) સાથે પ્રેમ થાય છે, જે પ્રતાપના પિતા મોહન (પી.એફ. પીઠાવાલા) બર્દાશ્ત કરી શકતા નથી. પછી શું થાય છે, એ આ ફિલ્મમાંથી પ્રેરણાઓ લઈ લઈને પછીની હજારેક હિંદી ફિલ્મોમાં આવી ચૂક્યું છે. સમાજમાં ઉહાપોહ, હરિજન ઉપર અત્યાચાર, વચમાં બે-ચાર કરુણ ગીતો, બ્રાહ્મણ પિતાનો જ્વાલામુખી સમો આક્રોશ અને હરિજન પિતાની લાચારી... વગેરે વગેરે !

બૉમ્બે ટૉકીઝે મેહમુદને પહેલો ચાન્સ આપ્યો હતો, એની પાછળનું કારણે ય દેખિતું છે. એક કારણ નહિ... બીજા બે-ચાર કારણો ઉમેરો. એક તો મેહમુદ સંપૂર્ણપણે પ્રતિભાવંત કલાકાર અને બીજું એના પિતા મુમતાઝઅલી બૉમ્બે ટૉકીઝના ઓલમોસ્ટ તમામ ફિલ્મોના ડાન્સ- ડાયરેક્ટર. જરૂર પડે એક્ટિંગ પણ કરી લે. હા ભારતનું સૌથી પહેલું વ્યંઢળો સાથેનું નૃત્ય ગીત મેહમુદે જ પોતાની ફિલ્મ 'કુંવારા બાપ'માં મૂક્યું હતું. 'બિન માં કા બચ્ચા હાંજી...'વાળું. આ ગીતમાં મેહમુદે એના વૃદ્ધ પિતાને ભિખારી જેવો દીદાર આપીને સાવ ઉઘાડા શરીરે નચાવ્યા છે, જેનું પ્લેબૅક મુહમ્મદ રફીએ આપ્યું હતું... 'સુનેહરી ગોટે મેં, સજ રહી ગલી મેરી મા...!' ઇવન મારી પેઢીમાંથી ય ભાગ્યે જ કોઈને એ જમાનાના કલાકારો યાદ હોય,એટલે બૉમ્બે ટૉકીઝની જ વિક્રમસર્જક ફિલ્મ 'કિસ્મત'ના કોમેડીયન વી. એચ. દેસાઈ બહુ ઓછાને યાદ આવતા હશે. આ ગુજરાતી માણસ દેશભરનો લાડકો બની ગયો હતો. હસાવી ખૂબ શકતો, પણ સંવાદો ભૂલી જવાની નબળાઈને કારણે ફિલ્મનો નિર્માતા ઘણીવાર તો તૂટી જતો. શૉટ લેવાનો હોય ત્યારે કેમેરા તો ચાલુ થઈ જાય, પણ અડધા સંવાદે આ ભ'ઇ બધ્ધુ ભૂલી જાય, એમાં બહુ મોંઘા ભાવની ફિલ્મની પટ્ટી બગડતી રહે, 'ખોલ દો' જેવી ભારે વિવાદાસ્પદ વાર્તાઓ લખનાર સઆદત હસન મન્ટો, અશોકકુમાર અને આ દેસાઈ સાહેબ ત્રણે એકબીજાના તગડા દોસ્તો હતા. મન્ટોએ દેસાઈ માટે ઘણું રમૂજી શબ્દચિત્ર આપ્યું છે. આ ફિલ્મની જેમ 'બૉમ્બે ટૉકીઝ'ની ઘણી ફિલ્મનો દિગ્દર્શક મૂળ જર્મનીનો ધોળીયો ફ્રાન્ઝ ઑસ્ટીન હતો. એ સ્પષ્ટ હિંદી અને ઇંગ્લિશ બોલી શકતો. નવાઈ ઘણાને લાગશે પણ, એ જમાનામાં ફિલ્મો ભલે હિંદીમાં બનતી, સ્ટુડિયોમાં વાતચીતના વ્યવહારો ઇંગ્લિશમાં જ થતા. ન છૂટકે જ હિંદી બોલાતું.