બૈજુ બાવરા ('૫૨)

ફિલ્મ : 'બૈજુ બાવરા' ('૫૨)

નિર્માતા : પ્રકાશ પિક્ચર્સ

દિગ્દર્શક : વિજય ભટ્ટ

સંગીત : નૌશાદ

ગીતો : શકીલ બદાયૂની

રનિંગ ટાઇમ : ૧૬૫ મિનીટ્સ- ૧૬ રીલ્સ

થીયેટર : ? (અમદાવાદ)

કલાકારો : ભારત ભૂષણ, મીના કુમારી, સુરેન્દ્ર, કુલદીપ કૌર, રતન કુમાર, બિપીન ગુપ્તા, રાધાકિશન, કૃષ્ણાકુમારી, મનમોહન કૃષ્ણ, બી. એમ. વ્યાસ, કેસરી, રાજન હક્સર અને બેબી તબસ્સુમ

ગીતો

૧. મોહે ભૂલ ગયે સાંવરીયા, આવન કહ ગયે… લતા મંગેશકર

૨. બચપન કી મુહબ્બત કો દિલ સે ન જુદા કરના… લતા મંગેશકર

૩. દૂર કોઈ ગાએ, ધૂન યે સૂનાયે, તેરે બિન છલીયા રે… રફી, શમશાદ, લતા

૪. ઝુલે મેં પવન કે આઇ, બહાર, નૈનો મેં નયા રંગ લાઇ… લતા- રફી

૫. તુ ગંગા કી મૌજ મૈં જમુના કા ધારા હો રહેગા મિલન… લતા- રફી

૬. ઇન્સાન બનો, કર લો ભરાઈ કા કોઈ કામ, ઇન્સાન બનો… મુહમ્મદ રફી

૭. ઓ દુનિયા કે રખવાલે, સુન દર્દભરે મેરે નાલે, સુન દર્દભરે… મુહમ્મદ રફી

૮. તોરી જયજય કરતાર, સાંચો તેરો નામ રામ… ઉસ્તાદ અમીરખાન

૯. તુમ્હરે ગુન ગાઉં... આજ ગાવત મન મેરો… ડી.વી.પલુસ્કર- અમીરખાન

૧૦. મન તડપત હરિદર્શન કો આજ, મોરે તુમ બિન બિગેરે… મુહમ્મદ રફી

૧૧. ધનન ધન ધન... ઉસ્તાદ અમીરખાન

તમારામાંથી હર કોઈ નસીબદાર ન હોય કે, ઠેઠ મારા જન્મ વખતે આવેલી ફિલ્મ 'બૈજુ બાવરા' જોઈ પણ હોય ને આજ સુધી યાદ પણ હોય ! મેં પણ જ્યારે હું આઠેક વર્ષનો હતો, ત્યારે અમદાવાદના ગાંધીરોડ પર આવેલી ને એ જમાનામાં 'સિનેમા-દ-ફ્રાન્સ'નામે ઓળખાતા થીયેટરમાં આ ફિલ્મ જોયેલી (આગલી બેન્ચ પર કેવળ રૂ. ૦.૪૦ પૈસાની ટિકીટમાં) એમાંથી માંડ કોઈ બે-ચાર દ્રષ્યો યાદ હતા અને એ ય ધૂંધળા- ધૂંધળા ! 'બૈજુ બાવરા'ના ગીતો તો આજે ૬૨ વર્ષે ય પૂરા યાદ છે... તમારા બધાની જેમ, પણ આવી સર્વાંગ સુંદર ફિલ્મ બીજી વખત જોવાની હિંમત એટલા માટે નહોતો કરતો કે, ભારતભૂષણને જોવો પડે ! હું કાંઈ એટલો બધો બહાદૂર નથી કે, ભા.ભૂ.ને બીજીવાર જોવા માટે હિંમતો કેળવું...

પણ ડીવીડી મંગાવીને બીજી વાર જોઈ ત્યારે કબૂલ કરવું પડયું કે, આ ફિલ્મમાં તો ભારત ભૂષણ ખૂબ નિરાળો અને આંખને જોવો ગમે એવો લાગે છે. હા, ઍક્ટિંગ- ફૅક્ટિંગને ભા.ભૂ. સાથે સાળી- બનેવી જેટલો ય સંબંધ નહિ, એટલે એમાં આપણે ય આશા નહિ રાખવાની ! પણ તો ય, ઍટ લીસ્ટ આ ફિલ્મ પૂરતા ભા.ભૂ.એ એકદમ પોતાના જ ચેહરા ઉપર હાવભાવ ઊભા કર્યા છે, મોટા ભાગે એણે મોઢું હસતું રાખ્યું છે. (એમાં એને વેદનાઓ તો ઘણી થઈ હશે !) અને ક્યારેક સારી ઍક્ટિંગ પણ બતાવી છે.

મીના કુમારીની સફળતાની દ્રષ્ટિએ આ પહેલી ફિલ્મ હતી. વિજય ભટ્ટ જ મીનાને પહેલી વાર ફિલ્મોમાં લઈ આવ્યા હતા એમની કોઈ '૪૦ના દશકમાં બનેલી ફિલ્મ 'ધી લૅધર ફેઇસ !'માં પણ 'બૈજુ બાવરા' રીલિઝ તો થઈ '૫૨માં,'ફિલ્મફેર એવોર્ડ્સ'ની શરુઆત '૫૪માં થઈ, એમાં શ્રેષ્ઠ અભિનેત્રીનો એવોર્ડ મીનાને આ ફિલ્મ માટે મળ્યો. આ પછી મીનાને બીજી ત્રણ ફિલ્મો માટે શ્રેષ્ઠ અભિનેત્રીના એવોર્ડ્સ મળ્યા હતા. ચોંકાવનારી વાત એ છે કે, ધી ગ્રેટ નૌશાદને આખી કરિયરમાં ફક્ત આ જ ફિલ્મના એક ગીત 'તુ ગંગા કી મૌજ, મૈ જમુના કી ધારા...' માટે ફિલ્મફૅર એવોર્ડ મળ્યો હતો. એ જમાનામાં આ ઍવોર્ડ્સની નિષ્ઠા માટે શંકા કરાય એવું નહોતું અને નૌશાદ મોટા ભાગે વર્ષમાં એક જ ફિલ્મ કરતા હોવાના કારણે આમે ય બીજી ફિલ્મો સામે હરિફાઈ તગડી થાય. 'બૈજુ બાવરા'ના ફક્ત એક ગીત માટે આ એવોર્ડ મળ્યો, એનો મતલબ એ કે, એ સમયે આખી ફિલ્મના સંગીત માટે એવોર્ડ નહોતા મળતા... એના કોઈ એક ગીતને મળતો ! 'બૈજુ બાવરા' જેવું દિલડોલ સંગીત વારંવાર નથી બનતું, પણ નૌશાદમીયાંએ તો સમજો ને તમામ ફિલ્મોમાં આવા જ ઊંચા ગજાનુ સંગીત આપ્યું છે. આ ફિલ્મમાં એમણે તત્સમયના શાસ્ત્રીય સુપ્રિમો જેવા બે મહાન ગાયકો પંડિત ડી. વી. પલુસ્કર અને ઉસ્તાદ આમિરખાન પાસે ગવડાવ્યું છે, એમાંના ખાનસાહેબ તો આ ફિલ્મ સંગીત માટે નૌશાદના સલાહકાર પણ હતા.

'બૈજુ બાવરા'એ નૌશાદની કુંડળી પણ તગડા ગ્રહોવાળી બનાવી દીધી. ફિલ્મની સફળતાનો જાયગૅન્ટિંગ જશ અફ કોર્સ નૌશાદને આપવો પડે અને નૌશાદે આ ફિલ્મની બ્રોડવેમાં રજત જયંતિ ઉજવાઈ, ત્યારે ફિલ્મના નિર્માતા- દિગ્દર્શક વિજય ભટ્ટને કહ્યું, ''વિજય ભાઈ, આ જ બ્રોડવે સિનેમાની સામેની ફૂટપાથ જુઓ... ત્યાં હું રોજ સૂતો હતો. મને એ ફૂટપાથ ક્રોસ કરીને અહીં આવતા ૧૬ વર્ષ લાગ્યા છે... !''

નૌશાદે કેવા બેનમૂન ગીતો શાસ્ત્રીય રાગોનો આધાર લઈને બનાવ્યા... ! ઓકે. કબૂલ કે આપણામાંથી ભાગ્યે જ કોઈને શાસ્ત્રીય રાગોની ખબર પડે, એટલે એ વાંચવાનો રસ પણ ઓછો હોય, પણ તમારો રસ બરકરાર રહે, એટલા માટે અહીં 'બૈજુ બાવરા'ના શાસ્ત્રીય ગીતો પર આધારિત જે ગીતો છે, એ જ રાગ પર તમારા માનીતા અન્ય કયા ગીતો છે, એની માહિતી આપીશ તો એક રાગ પરના ગીત જેવું બીજું ગીત વારાફરતી હમિંગ કરવાથી બન્ને વચ્ચેનો નાનકડો સંબંધ મળી આવશે. મૂળ ગીત અને તેના રાગની નીચે એ જ રાગ પરના અન્ય ગીતો લખું છું. વધુ પડતી જગ્યા વપરાઈ ન જાય એ માટે એ ગીતોની ફિલ્મો કે ગાયક- સંગીતકારો તમારે શોધી લેવાના.

(૧) 'તુ ગંગા કી મૌજ મૈં...' - રાગ : ભૈરવી

મીઠે બોલ બોલે પાયલીયા, મુઝ કો ઇસ રાત કી તન્હાઈ મેં આવાઝ ન દો, સબ કુછ સીખા હમને, ન સીખી હોંશિયારી અને નાચે મન મોરા મગન તિક દા ધીગી ધીગી

(૨) 'મન તડપત હરિદર્શન કો આજ...' - રાગ : માલકૌંસ

જાને બહાર તેરા હુસ્ન બેમિસાલ હૈ, વલ્લાહ કમાલ હૈ, અરે વલ્લાહ કમાલ હૈ... અખીયન સંગ અખિયાં લાગી, ઝૂમે બારબાર... આધા હૈ ચંદ્રમા રાત આધી, રહ ન જાયે તેરી મેરી બાત આધી... જિંદગીભર ગમ જુદાઈ કા મુઝે તડપાયેગા, હર નયા મૌસમ પુરાની યાદ લેકર આયેગા.

(૩) આજ ગાવત મન મેરો ઝૂમ કે - રાગ : દેશી

આ રાગ ઉપર અન્ય કોઈ ગીત જાણમાં નથી.

(૪) ઝૂલે મેં પવન કે આઇ બહાર - રાગ : પિલુ, જે નૌશાદનો માનીતો રાગ હતો.

ચંદન કા પલના રેશમ કી ડોરી, ઝૂલા ઝૂલાયે નીંદિયા કો તોરી, મોરૈ સૈયાંજી ઉતરેંગે પાર હો નદીયા ધીરે બહો.. ઢૂંઢો ઢૂંઢો રે સાજના ઢૂંઢો કાન કા બાલા... ના માનુ ના માનુ ના માનું રે દગાબાજ તૌરી બતીયા ના માનુ રે... (આમાંના છેલ્લા બે ફિલ્મ 'ગંગા જમુના'ના ગીતોની ધૂન નૌશાદના આસિસ્ટન્ટ મુહમ્મદ શફીએ બનાવી હતી... ક્રેડિટ નૌશાદને મળી !)

(૫) તોરી જયજય કરતાર... - રાગ : પુરિયા ધનાશ્રી

મેરી સાંસો કો જો મેંહકા રહી હૈ, વો તેરે પ્યાર કી ખુશ્બુ

(૬) ઇન્સાન બનો કર લો ભલાઈ કા કોઈ કામ... - રાગ : તોડી

એક થા બચપન, છોટા સા નન્હા સા બચપન... હર નઇ કિરન કે સાથ ગાઓ મંગલ

(૭) દૂર કોઈ ગાયે ધૂન યે સુનાયે... - રાગ : દેસ

હમ તેરે પ્યાર મેં સારા આલમ ખો બૈઠે હૈ.. ગૌરી તેરે નૈન, નૈનવા કજર બિન કારે કારે,... આપ કો પ્યાર છુપાને કી બુરી આદત હૈ.

(૮) બચપન કી મુહબ્બત કો દિલ સે ન જુદા કરના... - રાગ : માંડ

ઠાડે રહિયો ઓ બાંકે યાર રે... જો મૈં જાનતી બિસરત હૈ સૈંયા, ઘુંઘટા મેં આગ લગા દેતી... કલ રાત જિંદગી સે મુલાકાત હો ગઈ... સુની રે સજરીયા, ભયે પરદેસી મોરે સાંવરિયા

(૯) મોહે ભૂલ ગયે સાંવરીયા... - (રાગ : ભૈરવ, ભૈરવી નહિ ! વળી આ ગીતમાં રાગ ભૈરવ ઉપરાંત કલિંગડાનો ય પડછાયો છે.)

જાગો મોહન પ્યારે જાગો નવયુગ ચુમે નૈન તિહારે

* * *મુહમ્મદ રફી સાહેબના પાગલ ચાહકો આનંદથી ઉછળશે અને પસ્તાવો ય કરશે કે, રફી સાહેબની આવી ઉત્તમ ચીજ અમારી પાસે કેમ નથી ? ઇન ફૅક્ટ, એમની પાસે ન હોય, એમાં એમનો વાંકે ય નથી કારણ કે રફીએ આ અમૂલ્ય રાગમાલાની ફક્ત એક જ કડી ગાઈ છે. છે બધા નાના નાના ટુકડાઓ, પણ કલેક્ટરની આઇટમ છે. બૈજુના ગુરૂ સ્વામી હરિદાસ એને રાગમાલાના પ્રકાર શીખવે છે, જે તે રાગની સમજ સાથે... એ સાંભળો ત્યારે ખબર પડે કે, જાણકારો એમનેએમ રફી સાહેબને આજ સુધીના હિંદી ફિલ્મોના સર્વોત્તમ પ્લૅબેક સિંગર કેમ કહે છે !

આ રાગમાલામાં રફી આ મુજબ રાગો છેડે છે :

(૧) રાગ લલિત : પિયુ પિયુ રે કરત હૈ પપીહા, અબ કહો કૈસે રાખું જીયા...

(૨) રાગ ગૌડ મલ્હાર : રૂમઝૂમ બદરીયા બરસે, ઉન બિન મોરા જીયા તરસે

(૩) રાગ પૂરીયા ધનાશ્રી : અજબ તોરી પ્રભુ આનબાન દેખી, બાગ મેં બન મેં નીલગગન મેં, દેખત હું તોરી શાન

(૪) રાગ બાગેશ્રી : હેરી એ મૈં કૈસે ઘર આઉ મિતવા, તુમરે જીયરા બાટ ચલત મોસે રોકે ડારો ઠગવા.

* * *

મૂળ ફિલ્મમાં જે વાત નથી એ બધી અહીં પહેલા પતાવી દઈએ. ફિલ્મમાં બૈજુ- ગૌરી (ભા.ભૂ. અને મીનાકુમારી)ને જમુના નદીમાં ડૂબી જતા દર્શાવાયા છે. વાસ્તવિકતા જુદી હતી. બૈજુ બાવરાનું સાચું નામ 'બૈજનાથ મિશ્ર' અથવા 'બૈજનાથ પ્રસાદ' હતું. એનો કાર્યકાળ ઇ.સ. ૧૫૪૨થી ઇ.સ. ૧૬૧૩ સુધીનો હતો. મતલબ બૈજુ ૭૧ વર્ષ જીવ્યો હતો. ટાઇફોઇડ થઈ જવાથી એ મૃત્યુ પામ્યો હતો. મૂળ એ ગ્વાલિયરના ચંદેરી ગામનો હતો. એ 'બાવરો' એટલે કે પાગલ એટલા માટે કહેવાયો કે, એ ચંદેરી ગામની જ નૃત્યાંગના 'કલાવતી'ના પ્રેમમાં પાગલ હતો. વૃંદાવનના ગુરૂ હરિદાસ ગોસ્વામી પાસે બૈજુ ધ્રૂપદ ગાયકી શીખ્યો હતો.

મૂળ વાર્તામાં તથ્ય એ હતું કે, નાનપણમાં બૈજુએ આંખ સામે એના પિતાની તાનસેનના સૈનિકોએ હત્યા કરી હતી ને એનો બદલો લેવા એ બાવરો બન્યો હતો. શક્તિથી તાનસેનની વિરાટ સેના સામે એનું કાંઈ ન ઉપજે, એટલે સંગીતમાં તાનસેનને હરાવવાની એણે નેમ રાખી હતી.

આ નેમ રાખવા ઉપરથી એક અનોખો કિસ્સો યાદ આવ્યો.

તાનસેન હોય કે બૈજુ, એ સહુની સંગીત- સાધના આપણને કેવળ કિવદંતી લાગે. વાસ્તવમાં એવું હોઈ શકે ખરું, એ સવાલ આપણા જેવા કોમન મેનને થાય. અકબરના શાસનમાં સંગીત સમ્રાટ તાનસેન દરબારના નવ રત્નો પૈકીનો એક હતો, એની બધાને ખબર છે જેની ખબર નથી એ વાત એ છે કે, તાનસેનના મોટાભાઈ ઉસ્તાદ બિલાસખાન તાનસેન કરતાં સંગીતના વધુ મોટા નિપુણ ગાયક હતા, એની અકબર-એ-આઝમને ય ખબર હતી. આવા મહાન ગાયક કે સંગીતકારો, રાજ્યસત્તા પાસે સર ઝુકાવે નહિ છતાં અકબરે નકરા આદર સાથે બિલાસખાનને જીવે ત્યાં સુધી અનાજ-પાણી અને અન્ય સગવડો બાંધી આપી હતી. દેખીતી રીતે, કુંભાર કરતા ગધેડા વધારે ટાઉ ટાઉ કરતા હોય, એમ અકબરના એક સુબાએ બિલાસખાનને પોતાના દરબારમાં ગાવા માટે બોલાવ્યા. એના સૈનિકો પહોંચ્યા, એના દસેક દિવસ પહેલાં બિલાસખાન 'ચીલ્લા'માં બેસી ચૂક્યા હતા. 'ચીલ્લો' એટલે સાધક સંગીતકાર- ગાયકો બે દિવસ, સપ્તાહ કે બબ્બે- ત્રણ ત્રણ મહિનાનો ચીલ્લો રાખતા હોય છે, જેમાં પોતે એક રૂમ કે ગુફા જેવી જગ્યામાં પૂરાઈ રહે. કેવળ સંગીતની સાધના કરે. અન્યનું મોઢું પણ નહીં જોવાનું. રોજનું એક ટાઇમનું જમવાનું અધખુલ્લા બારણામાંથી લઈ લે.

ચીલ્લો હોવાથી બિલાસખાનની પત્નીએ સૈનિકોને ના પાડી કે, એમના ખાવિંદ ચીલ્લામાં બેઠા છે... હવે બહાર નહિ આવે ! ઇન્કાર સાંભળીને ધૂંધવાયેલા સુબાએ તાબડતોબ અનાજ પાણી બંધ કરાવી નાખ્યા, બે દિવસ તો પત્નીએ ભૂખ્યા બાળકો સાથે માંડ ખેંચ્યા, પણ પતિની સાધનાભંગ ન થાય એ માટે સ્ત્રીએ પતિને જાણ સુધ્ધા ન થવા દીધી. વગર અનાજપાણીએ બાળકોને જીવાડવા માટે એણે ઘરના વાસણ-કૂસણ, કપડાં અને ઘરવખરી વેચવા માંડી, પણ એ ય કેટલા દિવસ ચાલે ? એક દીકરાને ઝેરી ચેપ લાગ્યો ને મરી ગયો. સાંજ સુધીમાં બીજો દીકરો મરી ગયો અને રાત્રે પત્ની પણ ઢળી પડી. ગામલોકો ભારે ગુસ્સે થયા કે આવી કેવી સંગીતસાધના કે પરિવારની સામે ય નહિ જોવાનું ને પોતાના ચીલ્લામાંથી આ માણસ બહાર જ આવતો નથી ? બૂમાબૂમ કરીને લોકોએ બિલાસખાનને બહાર કાઢ્યા. ચીલ્લો તૂટવાથી એ ગુસ્સામાં આવે એ પહેલાં ઘરઆંગણામાં પડેલી ત્રણ- ત્રણ લાશો જોઈ. હેબતાઈ ગયા. ગળામાંથી કોઈ અવાજ ન નીકળ્યો. રડી પણ ન શક્યા. જીલ્લે-ઇલાહી શહેનશાહ મુહમ્મદ જલાલુદ્દીન અકબરને સમાચાર મળતા એ પણ તાનસેન અને સ્વામી હરિદાસજીને લઈને આવી પહોંચ્યા. આમાં તો કોઈ સાંત્વને ય શું આપી શકે ? બોલતું કોઈ કશું નથી. સન્નાટો છે. અચાનક બિલાસખાન આલાપ શરુ કરે છે. રાગ તોડીનો પ્રારંભ થાય છે. આવો મહાન ગાયક અમથો ય ગાતો હોય ત્યાં વાતાવરણ પવિત્ર- પવિત્ર થઈ જાય, ત્યાં આ તો ઉસ્તાદની પોતાની કરુણાંતિકા હતી, એટલે કેવા ભાવથી ગાયું હશે ? હરિદાસજીએ અકબરને પણ રોક્યા કે, કોઈ કશું બોલશો નહિ, અત્યારે જે ગાયકી સાંભળવા મળવાની છે, એ આવનારા સેંકડો વર્ષો સુધી સાભળવા નહિ મળે. કહે છે કે, બિલાસખાને જે રાગ ગાયો, એની અસરમાં ઉપસ્થિતો તો ઠીક વૃક્ષો અને પશુ-પક્ષીઓ પણ રડતા હતા. બસ. એ રાગ પૂરો થતાં જ બિલાસખાનનું ય પ્રાણપંખેરૂ ઉડી જાય છે.

ઉસ્તાદ બિલાસખાન તાનસેનના સગા મોટા ભાઈ હતા. સ્વામી હરિદાસના ત્રણ શિષ્યોમાં તાનસૈન, બૈજુ અને આ બિલાસખાન. મૃત્યુ સમયે આવી કરુણાંતિકામાં એમણે જે રાગ ગાયો એને આજદિન સુધી 'બિલાસખાની તોડી' કહેવામાં આવે છે.

(ભાગ બીજો : આવતા અંકે)