'ઝીદ્દી' ('૬૪)

ફિલ્મ :'ઝીદ્દી' ('૬૪)

નિર્માતા-દિગ્દર્શક : પ્રમોદ ચક્રવર્તી

સંગીત : સચિનદેવ બર્મન

ગીતો : હસરત જયપુરી

રનિંગ ટાઇમ : ૧૬-રીલ્સ

થીયેટર : મૉડેલ ટૉકીઝ (અમદાવાદ)

કલાકારો : જૉય મુકર્જી, આશા પારેખ, મેહમુદ, શોભા ખોટે, ધૂમલ, ઉલ્હાસ, રાજ મેહરા, મદન પુરી, નાઝીમા, મોહન ચોટી, સુલોચના, બેલા બૉઝ, લતા સિન્હા, મહેન્દ્ર, અસિત સેન, મુમતાઝ-બેગમ, મોહિની અને મજનૂ (હાથી)

ગીતો

૧ તેરી સૂરત સે, નહિ મિલતી, કિસી કી સૂરત મુહમ્મદ રફી

૨ જાનુ ક્યા મેરા દિલ અબ કહાં ખો ગયા... મુહમ્મદ રફી

૩ પ્યાર કી મંઝિલ મસ્ત સફર, તુમ હો હંસિ.... મુહમ્મદ રફી

૪ ચંપાકલી દેખો ઝૂકી ગઇ રે, જાદુ કિયા આશા ભોંસલે-રફી

૫ રાત કા સમા, ઝૂમે ચંદ્રમા, તન મોરા નાચે રે... લતા મંગેશકર

૬ યે મેરી ઝીંદગી, એક પાગલ હવા, આજ ઇધર લતા મંગેશકર

૭ મૈં તેરે પ્યાર મેં ક્યા ક્યા ન બના દિલબર... ગીતા દત્ત-મન્ના ડે

૮ પ્યાર કી આગ મેં તનબદન જલ ગયા, જાને ક્યું સતાતી....મન્ના ડે

ફિલ્મ બિલકુલ બકવાસ હતી.

ઉફ...આટલું વાંચીને ફિલ્મ જોવાનો કે આ લેખ વાંચવાનું માંડી ન વાળશો. અનેક બકવાસ હિંદી-ફિલ્મોએ આપણને અનેક રીતે બહુ ખુશ કર્યા છે. મેં તો 'કન્વેન્શનલી' આ ફિલ્મ 'ઝીદ્દી'ને હૉપલૅસ કીધી છે અને હૉપલૅસ હતી ય ખરી, પણ બીજી ૪-૫ સિધ્ધિઓ આ ફિલ્મની એવી હતી કે, ડીવીડી-મંગાવીને ફરીથી જોવી પડે, તો ય પૈસા વસૂલ છે...ચાલો, જોઇ લઇએ, એવી તે કઇ કઇ સિદ્ધિઓ હતી !

(૧) સચિનદેવ બર્મનદાદાના પગમાં આળોટીને પ્રણામ કરવા પડે, એવા એક એકથી વધુ મીઠા લાગે, એવા ગીતોએ આ ફિલ્મને આજ સુધી જીવંત રાખી છે. તત્સમયના લગભગ બધા ગાયકો પાસેથી દાદાએ મધુરીયું કામ લીધું છે. મુહમ્મદ રફીના ત્રણ અને લતા મંગેશકરના બે સોલોની એકએક લાઈન આપણે આજ સુધી ક્યાં ભૂલ્યા છીએ ! એમાં ય, રફીની હરકત ઊડીને કાને વળગે એવી છે. 'બોલો બોલો...' ગાઇ લીધા પછી 'રફી હી બ્બોલો' શબ્દો ગાઈને જે હરકત કરે છે, એ માટે જ્યારે આ ગીત સાંભળીએ ત્યારે રાહ જોવી પડે કે, ક્યારે ફરીથી રફી આ 'હી બ્બોલો' ગાય ! એ જ ઢબે, લતા મંગેશકરના બન્ને સોલોમાં બર્મન દાદાએ રૅકૉર્ડિંગ પહેલા લતાને શું પીવડાવી દીધું હશે કે, બન્ને ગીતો સાંભળતી વખતે નશો આપણને ચઢે ! એ વાત તો આ કૉલમમાં પચ્ચાસ વખત લખી ચૂક્યા છીએ કે, દાદા બર્મનની એક ખૂબી એક શંકર-જયકિશન સિવાય ભાગ્યે જ કોઇ સંગીતકારમાં નિરંતર જોવા મળતી હતી કે, ગીતના બધા અંતરાના ઇન્ટરલ્યૂડ મ્યુઝિકલ પીસ એકબીજાથી અલગ અલગ હોય. આ વાતને સિધ્ધિમાં ફેરવીને વાંચવાનું કારણ એ કે, ખુદ ઓપી નૈયરે કહ્યું હતું કે, 'હું કાંઇ પાગલ નથી કે ગીતના બે અંતરા વચ્ચે જુદી જુદી ધૂનો બનાવીને બે નવા ગીતોની ધૂન વેડફી નાંખુ !'

(૨) વળી આપણે એ ય ભૂલવાનું નથી કે, દાદા બર્મને એ જમાનાથી એમના ગીતોમાં વૅસ્ટર્ન વાદ્યોનો ભારતીય સંગીતમાં અનુવાદ કરીને આપણને ડોલાવ્યા છે. એ.આર.રહેમાન જે હવે કરે છે, એ ખૂબીઓ તો દાદાએ '૫૦-ના દાયકાથી બતાવવા માંડી હતી. એટલો તો વિચાર કરો કે, કહેવાય કૉમેડી ગીતો, છતાં મન્ના ડે ના આ ફિલ્મના બન્ને ગીતોમાં શાસ્ત્રોક્તતાનો પૂરો ઉપયોગ થયો છે. મેહમુદને મુહમ્મદ રફી કરતા મન્ના ડે વધુ માફક આવતા હતા, પણ દાદાએ એ વાત હસવા હસાવવામાં કાઢી નહોતી નાંખી. મન્ના દા એ પણ પૂરી શાસ્ત્રોક્ત ઢબે બન્ને ગીતો ગાયા છે. ગીતા દત્તને પણ મન્ના દા સાથે એક યુગલ ગીતમાં સ્થાન મળ્યું છે, એનું એક વધારાનું કારણ એ પણ હોય કે, ફિલ્મના નિર્માતા-નિર્દેશક ચક્કી દા (પ્રમોદ ચક્રવર્તી) ગીતા દત્તના બનેવીલાલ થાય ! આ પછીની એમની ફિલ્મ 'લવ ઇન ટોક્યો'માં પણ ગીતા-મન્નાનું યુગલ ગીત હતું જ ! સચિનદેવ બર્મને આસિસ્ટન્ટ તરીકે સુપુત્ર રાહુલદેવ બર્મનને લીધા છે, જેનો તોફાની ગીતોના વાદ્યસંગીતમાં સીધો સ્પર્શ જોવા મળે છે.

(૩) મેહમુદ-શોભા ખોટે-ધૂમલની ત્રિપુટીએ કેટકેટલી ધૂમ અનેક ફિલ્મોમાં મચાવી છે. મને તો સ્થૂળ કૉમેડી પણ એટલી જ ગમે, જેટલી સૂક્ષ્મ ! હસવું હોય તો આવા બધા ભાગ ન પાડવાના હોય કે, આ તો બફૂનરી છે. હું આ ફિલ્મ 'ઝીદ્દી' જોતા જોતા મન મૂકીને હસ્યો છું. આ ત્રિપુટીના નામો ય લગભગ બધી ફિલ્મોમાં નક્કી જ હોય...મેહમુદનું મહેશ, શોભાનું 'શીલા' અને શીલાના પિતામાં ધૂમલ. હિંદી ફિલ્મોમાં એક ધૂમલ અને બીજા પોપટલાલ (રાજેન્દ્રનાથ) બન્ને એવા સ્થૂળ કૉમેડિયનો હતા કે, હું એમને જોઉં, ત્યાં જ હસવાનું શરૂ થઇ જાય. ધૂમલ મહારાષ્ટ્રીયન હતો અને પોપટલાલની જેમ અંગત જીવનમાં વધારે પડતો સીરિયસ માણસ હતો. ધૂમલની દીકરીના કહેવા મુજબ, એ બહુ શિસ્તબધ્ધ પિતા હતા અને દીકરીઓને ઘરની બહાર આવવા-જવામાં લશ્કરી શિસ્તના આગ્રહી હતા.

આ ફિલ્મની '૬૪ની સાલ એટલે મેહમુદ તો હિંદી ફિલ્મોમાં હીરો તરીકે ય આવતો હતો અને આ 'ઝીદ્દી' જેવી અનેક ફિલ્મોમાં ભલે એ હીરો ન હોય, એનું મહત્ત્વ હીરોથી એક દોરો ય કમ નહોતું. ફિલ્મ 'દિલ તેરા દીવાના'માં એની કૉમેડીની સફળતા પછી એ સાતમા આસમાને ચઢી ગયો હતો અને જીદ કરતો કે, એ જે ફિલ્મમાં હોય, એના હીરો કરતા એને એક રૂપિયો વધારે મળવો જોઇએ. એની સારી સાથે એક બિગડેલ ક્વૉલિટી પણ આવી ગઇ હતી કે, એ અત્યંત તોછડો બની ગયો હતો. સ્ત્રીઓનો શોખિન તો એ જમાનો હોય કે આજનો, હરકોઇ ફિલ્મવાળો હોય જ, પણ મેહમુદ તો ફિલ્મમાં એના નૃત્ય-ગીતમાં પાછળ ડાન્સ કરતી કોરસની છોકરીઓને ય સૅક્સ માટે સીધું જ પૂછી લેતો (અને મોટા ભાગની તૈયાર પણ હતી !) અલબત્ત, જે પરિવાર અને ખાસ તો ભાઇ-બહેનો માટે એ જીવનભર પૈસેટકે ખૂબ ઘસાયો, એ બધાએ પાછલી જિંદગીમાં એને ભારે ખાંગો કરી નાંખ્યો હતો !

(૪) ગુરૂદત્તના કાયમી કૅમેરામૅન વી.કે. મૂર્તિની રંગીન ફોટોગ્રાફી '૬૪-ની સાલમાં તો હરકોઇને પાગલ-પાગલ કરી દે એવી મનોરમ્ય હતી. ખાસ કરીને, બાહરી દ્રષ્યો (આઉટડૉર)માં તો આંખો ઠરે એવા રંગોથી છમછમાછમ દ્રષ્યો ઝડપવામાં આવ્યા છે. કૅમેરાના જાણકારો આજે ય માને છે કે, હિંદી ફિલ્મોમાં વી.કે. મૂર્તિથી વધુ કાબેલ બીજો કોઈ સિનેમેટોગ્રાફર નહતો.

(૫) જૉય મુકર્જી પાછળ હું પહેલેથી પાગલ. એ મારો ખૂબ માનીતો હીરો હતો. અઢળક વાચકોને મારી આ વાત નહિ ગમે, પણ હું મારી વાત કરી રહ્યો છું...એમને કોણ ગમે છે, એની નહિ ! ઑલમોસ્ટ પરફૅક્ટ ફિગર સાથે જૉયના હાઇટ-બૉડી, એની બિફિકરી હૅરસ્ટાઇલ, અમિતાભ બચ્ચન જેવો મર્દાના અવાજ અને ખૂબસુરત ચેહરો મને ખૂબ ગમતો માલસામાન હતો. યસ. ઍક્ટિંગમાં એને માટે ગૌરવ લેવાય એવો અભિનેતા નહતો. અશોક કુમારનો સગો ભાણો હોવાને નાતે એના ચેહરામાં અનેકવાર દાદામોનીની છાંટ દેખાય-ખાસ કરીને ત્રિકોણ હડપચી અને અણીયારી દાઢીમાં ! જૉય મુકર્જીને મળવાની મને બહુ ખેવના હતી.... કમનસીબે, એકવાર ફોન પર જ એની સાથે વાત થઇ શકી હતી. એનો સૌથી નાનો ભાઈ શુબિર મુકર્જી અમદાવાદ આવ્યો ત્યારે મારી સાથે જૉયની વાત કરાવી હતી. શુબિરની પત્નીએ મારી પત્નીને 'ઘરની વાત' કીધા મુજબ, આખા મુકર્જી-પરિવારમાં 'જૉય ભાઈસા'બ જેવો ઉત્તમ સ્વભાવ અન્ય કોઇનો નહતો. એ નસીબવાન પણ ખરો કે, એ જમાનામાં 'આખી' રંગીન હિંદી ફિલ્મ ભાગ્યે જ ઉતરતી.

(આખીનો મતલબ, હોમી વાડીયા જેવા સ્ટંટ ફિલ્મોના નિર્માતાઓ ક્યારેક આખી બ્લૅક-ઍન્ડ-વ્હાઇટ ફિલ્મના ટોટલ બે રીલ્સ રંગીત બનાવતા. એ પત્યા પછી ફરીથી ફિલ્મ કાળી-ધોળી થઇ જાય. ફિલ્મ 'મુગલ-એ-આઝમ'માં પણ મધુબાલાના નૃત્યગીત 'પ્યાર કિયા તો ડરના ક્યા....' કે.આસીફે રંગીન બનાવ્યું હતું.) રંગીન ફિલ્મમાં ચમકવાનું સદ્ભાગ્ય હરકોઇના નસીબમાં નહોતું. ખુદ રાજ કપૂરને ફિલ્મ 'સંગમ' સુધી અને દેવ આનંદને ફિલ્મ 'ગાઇડ' સુધી રાહ જોવી પડી હતી.) દિલીપકુમાર વધુ નસીબદાર કે મેહબૂબ ખાને ૧૯૫૨-માં ફિલ્મ 'આન' રંગીન તો બનાવી, પણ ફિલ્મને પ્રોસેસ કરાવવા લંડન મોકલી હતી. જૉય વધારે નસીબદાર કે સાધનાના પતિ આર.કે. નૈયરે જૉયની સાથે સાયરા બાનુને લઇને બનાવેલી ફિલ્મ 'આઓ પ્યાર કરે'ના બે રીલ્સ રંગીન બનાવ્યા હતા. જૉયનો પ્રવેશ જ કલર ફિલ્મ 'હમ હિંદુસ્તાની'થી થયો હતો.)

ફિલ્મ 'ઝીદ્દી' નૉનસૅન્સ હતી, એના મુખ્ય કારણમાં એની બેવકૂફીભરી વાર્તા ય ખરી. અશોક (જૉય) પૈસાદાર માતા-પિતા (ઉલ્હાસ અને મુમતાઝ બેગમ)નો પુત્ર નોકરીની તલાશમાં અચાનક આશા (આશા પારેખ)નો ફોટો જોઈને જ મોહિત થઇ જાય છે અને ગમે તેમ કરીને (મેહમુદ-શોભા ખોટેની મદદથી) આશાના ટી-ઍસ્ટેટના માલિક રાય સાહેબ (રાજ મેહરા અને સુલોચના લટકાર)ને ત્યાં મૅનેજરની નોકરી લે છે. પણ આશા અત્યંત ગુસ્સાવાળી અને ઝીદ્દી કિસ્મની મૉડર્ન છોકરી હોય છે, જે લપટાતી ન હોવાથી અશોક આશાની નાની બહેન સીમા (નાઝિમા)ને પ્રેમજાળમાં ફસાવવાનું નાટક કરે છે, એ જોઇને આશા જૉયના પ્રેમમાં પડી જાય છે. આ તો બન્નેના લગ્ન માટે એકે ય મમ્મી-પાપાને વાંધો હોતો નથી, પણ ફિલ્મના અંત ભાગમાં ખબર પડે છે કે, રાય સાહેબના જૂના દોસ્ત મદન પૂરી પોતાની તવાયફ પત્નીનું ખૂન કરીને ભાગ્યો હોય છે અને આશા એની પુત્રી હોવા છતાં રાય સાહેબ એને પોતાની દીકરીની જેમ ઉછેરે છે. તવાયફ અને ખૂનીની પુત્રી હોવાને કારણે જસ્ટિસ ઉલ્હાસ પોતાના દીકરા અશોકને આશા સાથે પરણાવવાની ના પાડી દે છે. થોડી નાટકબાજીને અંતે ફિલ્મનો સુખદ અંત આવે છે.

ફિલ્મમાં કેટલીક ગરબડો ઉઘાડી આંખે દેખાય છે. જૉયના ગીત 'પ્યાર કી મંઝિલ મસ્ત સફર' દરમ્યાન આશા પારેખ આખા અંતરા સુધી બે હાથ પકડીને ઝાડની ડાળી ઉપર લટકતી દેખાય છે. પોતાના શરીરનો ભાર ઉંચકીને આટલી વાર સુધી લટકતા રહેવું પુરૂષ માણસ માટે ય લગભગ અશક્ય છે. એવી જ રીતે, મોહન ચોટી ચાલુ ટ્રેનમાંથી જૉય મુકર્જીની બે બૅગો લઇને ભાગે છે એ બન્ને બૅગો તદ્દન ખાલીખમ હોય છે, એ તો સામાન્ય પ્રેક્ષકે ય પકડી શકે એવી ભૂલ છે. જૉય મુકર્જીએ આખી ફિલ્મમાં અનેકવાર લાલ રંગની જુદી જુદી જર્સીઓ પહેરે રાખી છે. કારણ કદાચ એ હોય કે, રંગીન ફિલ્મો નવી નવી આવી હતી અને લાલ રંગ ઊડીને આંખે વળગે એવો હોવાથી દિગ્દર્શકે આવું પરાક્રમ કરાવ્યું હોય. મને યાદ છે, અમે નાના હતા ત્યારે પ્રતાપ સિનેમા અને અશોક ટૉકીઝની ગલીમાં ફિલ્મી ગીતોની ચોપડી કે ફોટા મળતા, એમાં ફિલ્મની કૅમેરાની પટ્ટીના એક એક ટુકડા પણ દસ-દસ પૈસામાં મળતા. ઝીણી આંખે જોઈને અમે રાજી થતા કે, જો, આ લાલ જર્સીવાળો જોય મુકર્જી આંખ ઝીણી કરવી ન પડે, એટલે સાયન્સમાં ભણેલો એક પ્રયોગ પણ અમે લાઇટનો ઊડી ગયેલો બલ્બ લાવીને એના મોંઢાનો સીસમ જેવો કાળો ભાગ ખોતરી ખોતરીને બલ્બ ખાલી કરી નાંખતા. એમાં ચોખ્ખું પાણી ભરીને દર્પણ વડે સૂર્યપ્રકાશ એ બલ્બ ઉપર ફેંકતા અને બલ્બને અડીને ફિલ્મની આ પટ્ટી ઊંધી મૂકતા, જેથી સામે ભીંત ઉપર મોટી સાઇઝનું પિક્ચર રીફ્લૅક્ટ થઇને દેખાય. એમ કહેવાય ને કે, એ જમાનામાં ફિલ્મનો શોખ આ હદનો હતો.

ચક્કી દા ને આ ફિલ્મમાં ગંજાવર સફળતા મળી, (આ વર્ષમાં સૌથી વધુ નફો કરનારી 'ઝીદ્દી' ચોથા નંબરની ફિલ્મ બની હતી. એટલે એણે આ જ સ્ટારકાસ્ટ સાથેની બીજી ફિલ્મ 'લવ ઈન ટોક્યો' ઉતારી, તે એટલે સુધી કે એમાં ય તમામ પાત્રોના નામ આ જ બધા... અશોક, આશા, મહેશ અને શીલા ઉપરાંત ધૂમલ, ઉલ્હાસ, મદન પૂરી, મોહન ચોટી, અસિત સેન અને મુરાદ. ચક્કી દા એ અગાઉ નોંધપાત્ર ફિલ્મો બનાવી હતી. પ્રદીપ કુમારની ફિલ્મ 'સંજોગ' (ભૂલી હુઇ યાદોં, મુઝે ઇતના ન સતાઓ) અને 'પાસપૉર્ટ' (સાઝે દિલ છેડ દે, ક્યા હંસિ રાત હૈ), 'તુમ સે અચ્છા કૌન હૈ,' 'નયા ઝમાના,' 'જુગનુ,' 'વૉરન્ટ', 'બારૂદ', 'ડ્રીમ ગર્લ,' 'આઝાદ,' 'જ્યૉતિ' અને 'નાસ્તિક'. પણ 'ઝીદ્દી'નું સંગીત આટલું મધુરિમ હોવા છતાં 'લવ ઇન ટોક્યો'માં બર્મન દા ને રીપિટ કરવાને બદલે 'લવ ઈન ટોક્યો'માં શંકર-જયકિશનને કેમ લીધા, એ સવાલનો જવાબ એ છે કે, દાદાએ પોતે ફિલ્મની આવી ફાલતુ વાર્તા સાંભળીને એમાં સંગીત આપવાની ના પાડી હતી. શમ્મી કપૂરની 'તુમ સે અચ્છા કૌન હૈ' પણ ના સ્વીકારી, પણ કાકા પાછા ધર્મેન્દ્રની ફિલ્મ 'નયા ઝમાના' અને 'જૂગનુ'માં આવી ગયા હતા, ત્યારે પ્રમોદ ચક્રવર્તીએ ના પાડવી પડે, એવું બન્ને ફિલ્મોનું સામાન્ય સ્તરનું સંગીત આપ્યું હતું.

એક નવાઇ લાગે ખરી કે, ફિલ્મમાં મેહમુદ અને શોભા ખોટેના લગ્નસમારંભ વખતે બર્મન દાદાએ કલ્યાણજી-આણંદજીએ બનાવેલી ધૂન 'મેંહદી લગી મેરે હાથ રે...' વગાડી છે. ટૂંકમાં, ફિલ્મ બિલકુલ બકવાસ હોવા છતાં ખડખડાટ હસવું ગમતું હોય તો સીડી મંગાવવામાં જોખમ નથી.