દાદી મા

ઉસકો નહિ દેખા હમને કભી, પર ઉસકી જરૂરત ક્યા હોગી

ફિલ્મ : 'દાદી મા' (૬૫)

નિર્માતા : પ્રસાદ પ્રોડકશન્સ (મદ્રાસ)

દિગ્દર્શક : એલ.વી. પ્રસાદ

સંગીત : રોશન

ગીતો : મજરૂહ

રનિંગ ટાઇમ : ૧૮-રીલ્સ

થીયેટર : કૃષ્ણ (અમદાવાદ) 

ગીતો 

૧. ચલે આયે રે હમ તો ચલે આયે હૈં, સબ સે બચા કે અંખીયા... લતા મંગેશકર

૨. જાને ના દુંગા, ના જાને દૂંગા, ટાંગે કે નીચે આ કે, પ્રાણ...મન્ના ડે-આશા

૩. ઉસકો નહિ દેખા હમને કભી, પર ઉસકી જરૂરત ક્યા હોગી...મન્ના ડે-મહેન્દ્ર.

૪. સંત લોક ફરમા ગયે જી ઇસ યુગ મેં કલયુગ આયેગા....મન્ના ડે-પૂરણ

૫. જાતા હૂં મૈં મુઝે અબ ના બુલાના, મેરી યાદ ભી અપને...મોહમ્મદ રફી

૬ મૈંને ઓર ક્યા કિયા બલમ યે હી તો કહે દિયા....આશા-મહેન્દ્ર

૭ સૂરજ સોયા સોયે ઉજાલે...જા જા નીંદિયા તુ જા....લતા મંગેશકર 

કલાકારો : અશોક કુમાર, બીના રૉય, દુર્ગા ખોટે, ડૉ. કાશીનાથ ઘાણેકર, દિલીપ રાજ, મુમતાઝ, તનૂજા, શશીકલા, મેહમુદ, રહેમાન, ચાંદ ઉસ્માની, ડૅવિડ, અબ્રાહમ, પરવિણ પૉલ, પારો, કન્હૈયાલાલ, જાનકીદાસ, મુકરી.

એ વખતે કલર ફિલ્મો નવી નવી આવવા માંડી હતી. એ વખત એટલે, સમજોને, '૬૦-નો દાયકો. સમજણા થયા ત્યારથી આપણે બધાએ બ્લૅક-ઍન્ડ-વ્હાઈટ ફિલ્મો જોઈ હતી. એમાં ક્યારેક આવી ફૂલ-લૅન્થ કલર ફિલ્મ આવી જાય, એટલે મન બાગબાગ થઇ જતું. મદ્રાસના પ્રસાદ પ્રોડકશન્સનું તો સ્વચ્છ અને સામાજીક ફિલ્મો આપવામાં નામ હતું. કોઇપણ ફિલ્મ કૃષ્ણમાં આવે એટલે સારી જ હોય, એવી માન્યતા. રીલિફ રોડ પરની આ છેલ્લી ટૉકીઝમાં કમ્પાઉન્ડના ઠંડા ફૂવારા પાસે ઊભા રહેવાની મોજમસ્તી હતી. સામે રૂપમમાં ય કોઈ ઓળખીતું જોવા આવ્યું હોય. ક્યાંક ને ક્યાંક ભેગા થઈ જવાતું. કૃષ્ણ સિનેમાના ગૅટ પાસે રીક્ષામાંથી ઉતરવું જાહોજલાલી ગણાતી. પણ ઉતર્યા પછી સામે મળે એને રીક્વૅસ્ટ કરીને (ઓલમોસ્ટ યાચનાના ભાવે) પૂછવાનું, ''એ પ્લીઝ....બે એકસ્ટ્રા (ટિકીટ) છે...?'' વચમાં ટિકીટ બોલવાની કોઈ જરૂર નહિ. 'ઍકસ્ટ્રા'નો બીજો કોઇ અર્થ કોઇ ન કાઢે. સ્કૂટરવાળા તો પૈસાદાર કહેવાતા. ગાડીઓ પૂરા શહેરમાં બધી મળીને માંડ ૫૦-૧૦૦ હશે. પણ બહુમતિ અમારા લોકોની...''રૂપીયાવાળી...''!!!

એ હા. આજની જનરેશનનું ય કોઇ આ લેખમાળા વાંચતું હોય તો સમજાવી દેવું સારૂં કે, 'રૂપીયાવાળી...' એટલે તમે જે કોઇ અર્થ કાઢ્યો હોય એ નહિ...એક આખી ફિલ્મની ફ્રન્ટ-બૅન્ચની ટિકીટ એક રૂપિયામાં મળતી. અપર-સ્ટૉલ્સ રૂ. ૧.૪૦ અને આજના છોકરાઓને તો ખાટા ઓડકાર આવશે કે, બાલ્કનીના ફક્ત ૨૦ જ પૈસા વધારે...ને તો ય આખા શહેરને એ મોંઘી પડતી. પહેલા અપર ફૂલ થાય પછી જ બાલ્કની લેવાની !

એ વખતની અમારી સમજ મુજબ, ફિલ્મ 'દાદી માં'ની સ્ટારકાસ્ટમાં ખાસ કોઇ ભલીવાર નહતો. એકલા દાદામોની, પણ ખાસ બીજા લોકો માટે 'રૂપિયો' ખર્ચાય, એટલા જાણિતા નહિ પાછા...!

જેમ કે, હીરોઇન (!) બીના રૉય. આ ટાઇમે તો ફિલ્મોમાંથી ફેંકાઇને પાછી આવી હતી અને તે ય 'માં'ના રોલમાં ! ગાન્ડા જેવો એનો વર (પ્રેમનાથ) તો કે'દૂ નો ફેંકાઈ ગયો હતો. ગાન્ડા ''જેવો ?' આગળના વાક્યમાં 'ગાન્ડા જેવો' છપાઇ ગયું હોય તો અમારા પ્રૂફ-રીડરોની ભૂલ સમજીને એમને માફ કરવા. પ્રેમનાથ ગાન્ડો નહતો. દુનિયાના મોટા ભાગના લોકો પીધા પછી પાગલ થાય છે... પીધા પહેલા ગાન્ડા કાઢનારાઓમાં તો બહુ ઓછાઓએ મેદાનો માર્યા છે. આવી સુશીલ પત્નીને એ બેરહમ મારઝૂડ કરતો. ગાન્ડી તો સાચા મૅડિકલ અર્થમાં બીના રૉય થઈ ગઈ. દેવ આનંદ-દિલીપ કુમાર સાથે ફિલ્મ 'ઇન્સાનીયત'માં એ હીરોઇન હતી. 'અનારકલી', 'તાજમહાલ,' 'ઘૂંઘટ,' 'શોલે,' 'ગૌહર,' 'સંગમ,' 'કાલી ઘટા,' 'ચંગેઝખાં,' 'દુર્ગેશનંદિની,' 'વલ્લાહ ક્યા બાત હૈ,' 'મરિન ડ્રાઈવ' કે 'સુરસાગર' જગમોહને સંગીત આપેલી એકમાત્ર ફિલ્મ 'સરદાર'ની એ હીરોઇન હતી. આ ફિલ્મ 'દાદી માં'થી એ એટલું તો સાબિત કરી શકી કે, ઉપરના લિસ્ટમાં લખ્યા કરતા વધુ સારી ફિલ્મો મળી હોત, તો એ હતી એના કરતા વધુ અસરદાર હીરોઇન હતી.

તનૂજા તો ફિલ્મોમાં આવીને હજી ઊભી રહી હતી, છતાં ઍક્ટિંગની નૅચરલ ટૅલેન્ટ હોવાને કારણે હિંદી ફિલ્મોને તનૂના રૂપમાં બીજી ગીતાબાલી મળી હતી.

મુમતાઝ હજી દારાસિંઘો અને ફીરોઝખાનોની હીરોઇન હતી, એટલે અહીં એ સૅકન્ડ હીરો દિલીપરાજની પૅરમાં છે. દિલીપરાજ એટલે ઠેઠ મૂંગી ફિલ્મોના જમાનાથી એકદમ રોબસ્ટ હાઇટ-બૉડીવાળા હીરો પી.જયરાજનો સુપુત્ર. વાસ્તવિક જીવનમાં એના સર્વનામમાંથી 'સુ'નું 'કુ' કરી નાંખવું પડે, એટલે કે, 'કુપુત્ર'. આવા દેશભરમાં જાણિતા અને સન્માન્નીય વયોવૃદ્ધ પિતાને દિલીપરાજે મરતે દમ તક હેરાન કર્યા હતાં.

ફર્સ્ટ હીરો ડૉ. કાશીનાથ ઘાણેકર મરાઠી ફિલ્મો અને સ્ટેજનો સારો કલાકાર ગણાતો. હજી આજે ય મુંબઈમાં એના નામની સ્મૃતિમાં નાટયગૃહો ચાલે છે. માંજરી આંખો અને ક્યારેક એ શત્રુઘ્ન સિન્હાની નબળી કૉપી દેખાવમાં લાગે ખરો. બહુ એટલે બહુ ઓછી હાઇટને કારણે હિંદી ફિલ્મોમાં તો એ સહેજ પણ ન ચાલ્યો, પણ મરાઠી ફિલ્મોમાં કેવી રીતે ચાલી ગયો, એ કોઇપણ મરાઠી બા ને પૂછવું પડે.

આ કાશીનાથ ધાણકર સાથે સંકળાયેલો એક કિસ્સો જરા રમુજી છે. થોડા પૈસા વધુ કમાયા, એટલે બંગલો નવો લીધો અને ઘેર મિસ્ત્રીઓ બેસાડયા. ગરીબ મિસ્ત્રીઓ બિચારા નવી ફિલ્મનો પ્રીમિયર તો ક્યારે જોઈ શકવાના, એટલે કાશીનાથે એ બધાને પ્રીમિયર શોના મોંઘામૂલા ફ્રી-પાસ આપ્યા...ને બીજે દિવસે, એક રોજ પડયો-ના નામથી મિસ્ત્રીઓએ એ ચાર કલાકનું બિલ પણ આપી દીધું.

સરપ્રાઈઝીંગલી નહિ પણ ''શૉકિંગલી''...આ ફિલ્મનો ટાઇટલ રોલ અને તે પણ વૅમ્પનો દુર્ગાબાઈ ખોટેને આપવામાં આવ્યો છે. અહીં કેવું છે કે, દુર્ગા ખોટે ભાજપમાં ચાલે, મોટા અંબાજીની લાંબી લાઇનમાં ચાલે...'લી વાય'ના જીન્સમાં ય ચાલે...ઉફફો...૧૦૦મી. દોડમાં ય ચાલે, પણ ખલનાયિકાના રોલમાં સહેજ પણ ન ચાલે. મમતામયી માં તરીકે રાજેશ ખન્નાની ફિલ્મ 'આનંદ'માં કેવી ભાવનામય લાગતી હતી ? ભારતીય સંસ્કૃતિ મુજબ, આપણા દાદા-દાદી તો કેવળ લાગણીના દરીયામાં આપણને નવડાવે. વાર્તા ફિલ્મની હોય કે, કોઇ રણછોડભ'ઇ મફાભ'ઇ પટેલ નામના નવોદિત લેખકશ્રીએ લખી હોય, એ દુષ્ટ વ્યક્તિઓના રોલમાં કદાપિ ન ચાલે. સુઉં કિયો છો ? અલબત્ત, દિગ્દર્શકે ફિલ્મમાં એને એટલું ફૂટેજ કે મહત્ત્વ નથી આપ્યું, પણ વાર્તા એના કેન્દ્રસ્થાને છે. દાદી માં આવી હોય તો ના ચાલે, એ જ કારણે આ ફિલ્મ ચાલી નહિ હોય !

શશીકલાને (ફિલ્મમાં) ઝગડા કરવા/કરાવવા અને સુંદર દેખાવાનું કામ સોંપાયું છે. રહેમાન ખૂબ સારો કલાકાર પણ અહીં વેડફાઇ ગયો છે. જો કે, '૬૦-ના દાયકા પછી એક જમાનાના ભલભલા હીરાઓનું કામ ઍક્ટિંગ કરતા વેડફાવાનું વધારે આવતું. એના એ લોકોને સારા પૈસા મળતા. નહિ તો, આ ફિલ્મમાં કરણ દિવાન પણ છે, જે માંડ ૪૦-૫૦ સેકંડ માટે સ્ક્રીન પર ટકે છે. રહેમાનની વાઇફ બનતી આંખે બાંડી ચાંદબીબી ઉસ્માની આમ તો એક જમાનામાં શમ્મી કપૂરની સૌથી પહેલી ફિલ્મ 'જીવન જ્યોતિ'ની હીરોઇન હતી. બહુ ઓછાને ખબર હશે કે, રહેમાનનું સાસરું અમદાવાદના દરિયાપુરમાં હતું. જીંદગીભર ઠાઠમાઠના રોલ કરનાર આ કલાકાર ભૂખે મર્યો. મરતી વખતે દવાના પૈસા પણ નહિ ! બેનમૂન ચરીત્ર અભિનેતા કન્હૈયાલાલે કામ તો અનેક ફિલ્મોમાં કર્યું, પણ નડયું એને એનું ચરીત્ર જ ! કહે છે કે, સ્વભાવનો બહુ ફાલતુ હતો. નવાઇ લગ સકતી હૈ કિ...કન્હૈલાલ છેવટ સુધી મુંબઈની બસો અને પરાંની ટ્રેનોમાં જ ફરતો. ગાડી વાપરતો નહતો, પેટ્રોલ મોંઘું પડે ને ? તો બીજા ચરીત્ર અભિનેતા જાનકીદાસ પણ કન્હૈયાલાની જેમ અશોકકુમારના ચમચાના રોલમાં છે. પૂર્ણિમા રફી સાહેબના પેલા મધુર ગીત 'ચલ ચલ રે મુસાફિર ચલ, તુ ઇસ દુનિયા સે ચલ'ની ફિલ્મ 'પૂજા'ની હીરોઇન હતી. આ ફિલ્મ 'પૂજા' ઉપરથી બેઠી નકલ કરીને આશા પારેખ-રાજેશ ખન્નાની ફિલ્મ 'કટી પતંગ' બનાવવામાં આવી હતી.

મેહમુદ ન હોત તો આ ફિલ્મ થીયેટરના પ્રોજૅક્શન-રૂમમાં કામ કરતો સ્ટાફે ય આ ફિલ્મ ન જોત. મેહમુદ બેશક આજ સુધીનો સર્વોત્તમ કૉમેડિયન હતો. એની પાસે તમામ રોલ જુદા લિબાસ, જુદા લહેજા, જુદા અવાજ અને જુદા અંદાઝથી પેશ કરવાની ખૂબી હતી. આ ફિલ્મનું એક માત્ર જમાપાસું એટલે, અશોક કુમાર અને બીના રૉયની જેમ મેહમુદની પણ લાજવાબ ઍક્ટિંગ હતી.

એક વખતની મોટા ભાગની સામાજિક ફિલ્મોને મૅલોડ્રામા બનાવવામાં આવતી. હીરોઇન તો રડે જ, એની બા ય રડે જ, થીયૅટરમાં બેઠેલી મહિલાઓ રડે જ, એને ફિલ્મની સફળતા કહેવામાં આવતી. ફિલ્મની વાર્તા પંડિત મુખરામ શર્મા જેવા સાહિત્યકારે લખ્યા હોવા છતાં વાર્તા કોઇ લલ્લુ-પંજુએ લખી હોય એવી વાહિયાત છે. આ ફિલ્મની વાર્તા જોયા પછી એમને 'પં. મુખરામ' નહિ, ''મુર્ખરામ શર્મા'' કહેવા પડે ! એક શહેરના એક જ પરિવારના બે મહેલોમાં રાજા સાહેબ (અશોક કુમાર) અને તેમની સૌતેલી માં (દુર્ગાતાઇ ખોટે) વચ્ચે વર્ષો જૂનું વેરઝેર ચાલ્યું આવે છે. બદલા, બદલા...ને બસ, બદલા...! પણ આખી ફિલ્મ પૂરી થાય છે ત્યાં સુધી એ બન્ને એકબીજા ઉપર બદલો કઇ વાતનો લેવા માંગે છે, તે આજે ફિલ્મના ૪૭-વર્ષ પછી ય કોઇને ખબર પડી નથી. (કોક કહેતું'તું કે, એ તો ફિલ્મમાં કામ કરનારાઓને પડી હોય તો આપણને પડે ને...? જે શી ક્રસ્ણ. ખૂંખાર ઝેરીલા અને ગુસ્સાવાળા રાજા સા'બની રાણી એટલે આર્યનારી, સુશીલ અને સુંદર બીના રૉય. એ પોતાના ભાઇ રહેમાન સાથે સંબંધ રાખવા જાય છે, એમાં રાજા સાહેબ એને ઘરમાંથી કાઢી મૂકે છે. (પરમેશ્વર કરે...આવા ભાઇઓ સહુ બહેનોને મળે...!) ત્યાં એ ગર્ભવતી બને છે. સાથે સાથે, દાદીમાંવાળા કુટુંબની 'બહુ' પૂર્ણિમા પણ પ્રૅગ્નન્ટ બને છે. પૂર્ણી તો આ કામ પત્યું એટલે ગૂજરી જાય છે, પણ બાળકનો ભાર રહેમાનને માથે નાંખતી જાય છે. રહેમાન ડૉક્ટર છે, અનાથ આશ્રમનો બુકિંગ-ક્લાર્ક નહિ, એટલે એ બાળકને બારોબાર બીના રૉયને પધરાવે છે. રાજા સા'બને ખબર પડે તો લાફાલાફી થઇ જાય, એટલે પૂર્ણીના દીકરાને એ અનાથ જાહેર કરીને દીકરાની જેમ ઉછેરે છે, પણ ભૂલમાં રાજો પોતાના નહિ, પણ પૂર્ણીના દીકરાને પોતાનો સમજીને ઉઠાવી જાય છે. હવે વાર્તાલેખક અને પ્રેક્ષકો બન્ને પૂરા ભરાઇ જાય છે. વાર્તાને ક્યાં લઇ જવી, એની ખબર તો ફિલ્મ ઉતારતા પહેલા ય નહોતી પડી, એટલે અધવચ્ચે તો ક્યાંથી પડે ? મોટા થઇને એ બન્ને છોકરાઓ પહેલું કામ મહત્ત્વનું કરી દે છે...ફિલ્મના દિગ્દર્શકે એમને વહેંચી આપેલી તનૂજા અને મુમતાઝને પ્રેમો કરવાનું ! આપણે બધા પર્સનલ લાઇફોમાં પ્રેમ કે પ્રેમોમાં પડયા પછી રામ કસમ, એક ગીત ગાયું હોત તો ફૂલટાઇમ કુંવારા રહી જાત...પણ ફિલ્મોમાં તો આ લોકો ન ગાય તો કૂંવારા મરે. માટે ચારે ય ને શક્તિ મુજબ ગીતો ગાવા મળે છે. સામાન્ય રીતે, એલ.વી. પ્રસાદની ફિલ્મોમાં મારામારીઓ ન હોય...એ આપણે ઘેર જઇને કરી લેવાની, પણ અહીં તો ફિલ્મ સાથે સંકળાયેલા સહુની બુદ્ધિઝ નાઠી હતી, એટલે અર્થ વગરની મારામારીઓ બતાવાઇ છે. ફાઇટ-માસ્ટરો ય ઠેકાણા વગરના, એટલે ફેંટ તમને મોંઢાથી દોઢેક ફૂટ દૂરથી મારેલી દેખાય, છતાં બે ગુલાંટો ખાવાની જ !

રોશનનું સંગીત ખાસ કાંઇ અપેક્ષાઓ સંતોષી ન શક્યું. યસ. આપણા રફી સાહેબનું ખૂબ મીઠડું અને લાગણીમય ગીત 'જાતા હૂં મૈં મુઝે અબ ના બુલાના...' અહીં કાશીનાથ ઉપર ફિલ્માયું છે. જગતભરની માતાઓને ગમે એવું પુરૂષ-યુગલ ગીત 'ઉસકો નહિ દેખા હમને કભી...' અહીં કાશીનાથ અને દિલીપરાજે ગાયું છે.

દાદા સાહેબ ફાળકે ઍવૉર્ડના વિજેતા એલ.વી. પ્રસાદ મદ્રાસથી સામાજિક અને હેતુલક્ષી ફિલ્મો હિંદીમાં બનાવવા માટે જાણિતા હતા. એમના નામની વિશાખાપટ્ટનમ અને હૈદ્રાબાદમાં આંખની હોસ્પિટલો ચાલે છે. વર્ષો પહેલાં રાજ કપૂર અને મીના કુમારીને લઇને 'શારદા'નામની અદ્ભૂત ફિલ્મ બનાવી હતી, જેમાં પ્રેમી રાજ કપૂરને પ્રેમિકા મીના કુમારીને જ 'માં' કહેવાનો વખત આવે છે. ફિલ્મ 'દાદી માં' પછી એલ.વી. પ્રસાદે તનૂજા-જીતેન્દ્રને લઈને 'જીને કી રાહ' બનાવી. સંજીવ કુમાર-મુમતાઝ સાથે ફિલ્મ 'ખિલૌના' બનાવી. બહુ પૈસાપાત્ર માણસ હતો. જૂની ફિલ્મોના ટાઇટલ્સમાં પ્રસાદ સ્ટુડિયો. લૅબોરેટરી કે વિતરણમાં તમે નામ વાંચ્યું હશે. એ જે હોય તે...'૬૦-ના દાયકાની મોટા ભાગની ફિલ્મોનું એક સુખ હતું. એમાંની મોટા ભાગની ફિલ્મો આપણે જોઇ ન હોય તો આજે ખરખરો કરવો પડે એમ નથી.