ડૉક્ટર (’૪૧)

ગૂઝર ગયા વો ઝમાના કૈસા...કૈસા
ન્યૂ થીયેટર્સનું ડૉક્ટર (’૪૧)

ગીતો

૧...ચલે પવન કી ચાલ, જગ મેં ચલે પવન કી ચાલ... પંકજ મલિક

૨...કબ તક નિરાશ કી, અંધિયારી, ભઈ જગત.... પંકજ મલિક

૩...ભઈ જગત ઉજિયારી દેખો...... પંકજ મલિક

૪...ગુજર ગયા વો જમાના કૈસા, કૈસા.... પકંજ મલિક

૫...યે તીતલી, યે તીતલી, ક્યા રંગરંગીલી તીતલી.....?

૬...બડી સુહાની ભોર સાજન........ પંકજ મલિક-ભારતી

૭...આઈ નીત નઈ રૂત કી બહાર આઈ........ ભારતી

૮...આપન જીવન દર્પન પ્યારા.........ભારતી

૯...આજ અપની મેહનતોં કા મુઝકો સમરા મિલ ગયા... પંકજ મલિક

૧૦...મહેક રહી ફૂલવારી........ પંકજ મલિક

૧૧...આઈ નીત નઈ રૂત કી બહાર આઈ....... પંકજ મલિક 

ફિલ્મ : ડૉક્ટર (૧૯૪૧)

નિર્માતા : ન્યુ થીયેટર્સ (કલકત્તા)

નિર્દેશકઃ સુબોધ મિત્તર

સંગીત : પંકજ મલિક

ગીતો : આરઝુ લખનવી - એ. એચ. શોર

રનિંગ ટાઈમ : સૅન્સર સર્ટિફિકેટમાં વંચાતો નથી.

થીયેટરઃ કોઈ વડીલને યાદ હોય તો ખબર આપશો.

કલાકારો : પંકજ મલિક, અહિન ચૌધરી, જ્યોતિ પ્રકાશ, નેમો, પન્ના, માસ્ટર મીનું, અમર, બુઘ્ધદેવ, ઈન્દુ મુકર્જી, ભારતી, ટોના રાય, બોકેન ચટ્ટો, અરવિંદ સેન, અરધેન્દુ મુકર્જી, કેનારામ બૅનર્જી, સુકુમાર પાલ.

હજી આપણી પેઢીના એ લોકો બચ્યા છે, જેમને પંકજ મલિક કે સાયગલ કોણ હતા કે, ‘મહેંક રહી ફૂલવારી’ અને ‘આજ અપની મેહનતોં કા મુઝકો સમરા મિલ ગયા...’ના શબ્દો યાદ દેવડાવવા પડે એમ નથી. એ તો આ લખનારનું ય ઝળહળતું નસીબ છે કે, ’૪૦ની આસપાસની આવી ફિલ્મ ‘ડૉક્ટર’ જેવી ફિલ્મો વિશે હું લખી શકું છું. નહિ તો, ધડ કરતો પહેલો સવાલ તો એ ઊભો થાય કે, પંકજ મલિક કે સાયગલ કે એમની ફિલ્મો વિશે ભલેને શૅક્સપિયરની કક્ષાનું લખ્યું હોય... વાંચનારા કેટલા બચ્ચા હોય ? પંકજ મલિક (જન્મ-મરણ : ૧૯૦૫-૧૯૭૮)ની આ ફિલ્મ ‘ડૉક્ટર’ છેક ૧૯૪૧માં આવી હતી. એ વખતે જોઈ હોય, એવા આ કૉલમના વાંચકો ય માંડ કોઈ ૨૦-૨૫ બચ્યા હોય... અને એટલા માટે જ, આ લેખ એવા ૨૦-૨૫ વાચકોને સમર્પિત છે. 

પંકજ મલિક ગાયક હતા, હીરો નહિ. પણ એ સમય એવો હતો કે, ઍક્ટિંગ ભલે ન આવડતી હોય, ગાતા સરસ આવડતું હોય, એટલે હીરો તો બની જાઓ. પોંકોજકુમારમા મોલિકના કૅસમાં એવું એટલે કે, સાવ સાયગલ જેવું નહોતું કે, ઍક્ટિંગ-બૅક્ટિંગ આવડે નહિ, કેવળ ગળાના સહારે નામ કમાઈ ગયા ! મેં તો એમની આ પહેલી ફિલ્મ જોઈ. પંકજ દા બાકાયદા સારા અભિનેતા હતા. આંખમાં ખોટી ઉંમરે ‘બૅરી-બૅરી’ નામનો રોગ થઈ ગયો, એટલે પરાણે સુંદર તો ન કહેવાય. આંખો ફાંગી લાગતી. પણ એની સામે, દરેક ફિલ્મમાં એમને રોલ પણ એવા મળતા, જેથી પ્રેક્ષકોને એવું કાંઈ અજુગતું ન લાગે. સ્વાભાવિક છે, ફિલ્મ ‘શોલે’માં જય કે વીરૂ તો ઠીક, ગબ્બરસિંઘના રોલમાં ય પંકજ મલિક ફિટ ન બેસે. પંકજ મલિકે ‘ડૉક્ટર’ ઉપરાંત, ‘નર્તકી’ ‘ઝીંદગી’, ‘મેરી બહેન’ ‘કપાલ કુંડલા’, ‘ધરતીમાતા’, ‘દુશ્મન’, ‘યાત્રિક’, ‘મુક્તિ’, ‘અંજનગઢ’ કે ‘ઝલઝલા’ જેવી ફિલ્મોમાં ય પોતાના મઘુર અવાજથી દેશ આખો પાગલ-પાગલ કરી મૂક્યો હતો.

...અને તો ય, આજની કે ઈવન ’૫૦-પછીની ફિલ્મોના હીરો અને આ ’૩૦-’૪૦ના દાયકાની ફિલ્મો કે તેના હીરો-હીરોઈનો બહુ નોખા પડતા. મોટા ભાગે તો, આદર્શવાદી ફિલ્મો વઘુ બનતી. ઉપર પરમેશ્વર પછી ધરતી ઉપર બીજો નંબર આજની કે તે જમાનાની ફિલ્મોના હીરોલોગનો જ આવે, જે હંમેશા ગામ આખાનું સારૂં કરતા અને તે પણ મફતના ભાવે નહિ... પોતાનું નખ્ખોદ વાળીવાળીને. પ્રેક્ષકોને એ ગળે ઉતરવું જોઈએ કે, આમ તો હીરોઈન એમને એમ બચી જાય એવી હતી, પણ હીરોએ જાતજાતના ભોગ-બોગ આપીને એને બચાવી લીધી છે. રાત્રે ૩ વાગે આખા બંધ શહેરમાંથી જોઈતું ઈન્જેક્શન હીરો ન લાવી શક્યો હોત તો બેન અરિહંતશરણ થઈ ગયા હોત... હઓ ! 

ખબર એક જ કોઈને ન પડતી કે, ઘરડો થયા પછી હિંદી ફિલ્મોનો દરેક હીરો દાઢીઓ શેના માટે વધારતો હશે ? માથે રૂ ના જીંડવા ચોંટ્યા હોય, એવી કાબરચીતરી વિગ શેનો પહેરતો હશે ? ફિલ્મના પોણા ત્રણ કલાક પૂરા ન થાય ત્યાં સુધી, (હવે માજી થઈ ગયેલી એની પ્રેમિકા-એટલે કે હીરોઈન) આવડા આની પાસેથી પચ્ચા વખત પસાર થઈ જાય તો ય, બન્નેનો મેળાપ તો નહિ જ કરાવવાનો ! એ તો છેક છેલ્લે બધા સારા વાના થાય, ભ’ઈ ! 

અહીંયા ય એવું જ છે. કાગડા બધે કાળા. હીરો પંકજ મલિક ડૉક્ટર થઈને બંગાળના ગામડામાં ગરીબોની વિના મૂલ્યે સેવા કરે છે. ગામમાં કૉલેરા ફાટી નીકળે છે, એમાં એક મરતો ડોહો, કોઈ કમાણી વગર છેલ્લી હેડકીઓ ખાતા ખાતા, પોતાની દીકરીનો હાથ આ ડૉક્ટરના હાથમાં ભરાવતો જાય છે... (આમ તો ગળામાં ભરાવ્યો કહેવાય !) એમાં આ બ્રાહ્મણનો દીકરો એના રઈસ પિતા (બ્રાહ્મણ હોય પછી રઈસ હોય ખરો ?... આ તો જસ્ટ... પૂછું છું !) સામે ખુલ્લેઆમ બળવો પોકારીને માયા સાથે લગ્ન કરી લે છે. લગ્ન પછી ડૉક્ટર દવા કે દર્દીઓ કરતા એમની વાઈફ સાથે મઘુરા ગીતો ગાવામાં વઘુ સમય કાઢે છે. પિતાને એવું કહીને ઘર છોડ્યું હોય છે કે, હવે હું તમારા ખાનદાનમાંથી મારૂં નામ સદા ય ને માટે કાઢી નાંખીશ. પાછો તો નહિ જ આવું. (હીરો આજની ફિલ્મોનો હોત તો ઘરની બહાર ડોહા નીકળ્યા હોત...!) પંકજ મલિકને છોકરો થાય છે, પણ સુવાવડમાં હીરોઈન ગૂજરી જાય છે. ઘરના નોકરને આ છોકરો મોટો કરી, કોઈપણ હિસાબે ડૉક્ટર જ બનાવવાનો આદેશ આપીને પોતે ગુમનામીમાં જતા રહે છે. (સવાલ એ ઊભો થાય કે, નોકરમાં એટલી તાકાત હોત તો એ પોતે ડૉક્ટર ન હોત ?) છોકરો ડૉક્ટરે થાય છે ને હીરોઈન નં. ૨-ના પ્રેમમાં ય પડે છે. લગ્નની વાત આવે ત્યારે, ‘‘લડકે કા ખાનદાન કૌન સા હૈ ? કૌન સી જાત કા યા ઘરાને કા હૈ ?’’ એ સવાલો તો પૂછાવાના જ હતા. આ મોટા ડૉક્ટર ફિલ્મ પતવા આવે ત્યાં સુધી ના-ના ના-ના કરતા રહે છે, પણ ફિલ્મ પતાવવાની હોવાથી બધા સારાવાનાં થાય છે. 

ફિલ્મ બન્યાના આજે ૭૨-વર્ષો પછી એ ફિલ્મ જુઓ તો જીજ્ઞાસા ખૂબ વધે. એ સમયનું ભારત, રીતરિવાજ, સંસ્કૃતિ, ફેશન, બોલવા-ચાલવાની રીતભાતો... આજે બહુ અપ્રસ્તુત લાગે. આપણા જોવામાં જેટલી ફિલ્મો આવી હોય, તે બધીઓ સૅન્સર બૉર્ડ ઑફ ઈન્ડિયાના સર્ટિફિકેટથી આવી હોય. ફિલ્મ ‘ડૉક્ટર’નું સર્ટિફિકેટ ‘બૅન્ગાલ બૉર્ડ ઑફ સૅન્સર્સ’નું ૧૯૪૧ની સાલનું છે. ફિલ્મ જોતા જાઓ, એમ ઘ્યાન પડતું જાય કે, એ જમાનામાં સાયકલની પાછળ કૅરિયર હજી આવ્યા નહોતા. પુરૂષો સુતરાઉ કોટ (જેને એ દિવસોમાં ‘ડગલો’ કહેવાતું) અને નીચે ધોતીયું અને એની નીચે પાછા બૂટ. શૂટ-ટાઈ પહેરેલા તો મૉડર્ન ગણાતા... ભલે નીચે પાછી સ્લિપર પહેરી હોય ! એ વાત જુદી છે કે, રબ્બરની સ્લિપરો ય હજી શોધાઈ નહોતી. છોકરીઓ કપાળથી પાછળની બોચી સુધી પાંથી પાડીને વાળના બે સરખા ભાગ કરે ને બે ચોટલા બન્ને ખભાની આગળ લટકતા હોય. (લતા મંગેશકર હજી આજની તારીખે આવા ચોટલા રાખે છે.) ફિલ્મ બંગાળની છે, એટલે પંકજબાબુ ય ટિપિકલ બંગાળી લિબાસમાં બે-ત્રણ વખત દેખાય છે, મતલબ... સફેદ સુતરાઉ શર્ટ થોડું લાંબુ, બન્ને હાથની બાંયો કોણીથી ય ઉપર સુધી વાળેલી, નીચે ધોતીયું અને ચપ્પલ. કોક ફોટો જોયાનું યાદ હોય તો ગાયક-સંગીતકાર હેમંત કુમારે આજીવન આ જ ડ્રેસ પહેર્યો છે. બોલતી ફિલ્મો તો ’૩૨-માં શરૂ થઈ, પણ પ્લૅબૅક મોડું (’૩૫માં ફિલ્મ ‘ભાગ્યચક્ર’થી) અને દરેક દ્રષ્યની પાછળ વાગતું બૅકગ્રાઉન્ડ મ્યુઝિક તો એ પછી ય ઘણું મોડું શરૂ થયું. ફિલ્મ ‘ડૉક્ટર’માં આવી ગયું હતું. કૅમેરા પણ એક સ્થળે સ્થિર મૂકી રાખવાને બદલે ફરતો થયો હતો. જો કે, ઝૂમ લૅન્સ હજી આવ્યા નહોતા. વિચાર કરો કે, આજે તમે જે ફલૅટમાં રહો છો, ત્યાં શક્ય છે, હજી લિફ્‌ટ નહિ આવી હોય, પણ ’૪૧-ની આ ફિલ્મમાં લિફ્‌ટનો ઉપયોગ થયો છે. પંકજબાબુના છોકરાને રમવા માટે હાથે બનાવેલો લાકડાનો ઘોડો બતાવાયો છે... ઓહ... હવે યાદ આવે છે કે, આપણા બાળપણો ય કેવા સીધાસાદા રમકડાંથી પસાર થઈ ગયેલા ? ચાલણગાડી, માટીના ક્રૃષ્ણ અને રામ ભગવાન. તઈડ-તઈડ બોલતું જાય એવું દોરી બાંધેલું તડતડીયું. કાંકરીયા બાલવાટીકામાં એ વખતે રમકડાંગૃહ હતું, જેમાં બન્ને હાથ પછાડીને રીંછ ખંજરી વગાડે, એમાં તો ભ’ઈ.. બહુ રાજી થઈ જવાતું, પણ ચાવીવાળા રમકડાં જરા મોંઘા પડે એવા હોવાથી, ગરીબ ફાધર ભમરડો લાવી આપતા... એને ફેરવવાની દોરી... આવતા પગારે ! અરે, પોતાનું બાળક જન્મતા પંકજબાબુ પોતાના હાથમાં તેડી લે છે, એ બાળકે ય આજે ૭૨-વર્ષનું ડોહું થઈ ગયું નહિ હોય...? 

પણ મૂળ મુદ્દાની વાત હવે આવે છે. ફિલ્મ ‘ડોક્ટર’ આજ સુધી યાદ રહી ગયું હોય તો એના ખૂબ્બ મઘુરા ગીતોથી. 

પંકજબાબુના કંઠની મીઠાશ અને ભગવાન શંકરની નાભિમાંથી નીકળતો હોય એવો ખરજનો અવાજ...ઓહ, આટલી હદે નીચો જવા છતાં મીઠાશ બરકરાર રહે, તો તમે પંકજબાબુના કંઠની વાત કરી રહ્યા છો. સૉરી જૅન્ટલમૅન, સાયગલનો તો હું ય ચાહક, પણ ખરજે પહોંચ્યા પછીની મીઠાશમાં પંકજબાબુ સિવાય કોઈનું નામ જ લેવાય એવું નથી. પેલું ‘યે રાતેં, યે મૌસમ, યે હંસના હંસાના...’માંથી ત્યાં બેઠા બેઠા ફક્ત ‘યે રાતેં...’ જ ગળામાંથી કાઢી જુઓને ! ટ્રાય પણ ન કરતા... એ અવાજ ગળામાંથી નહિ, નાભિમાંથી કાઢવાનો છે...! એમાં ય, આ ફિલ્મમાં તો પંકજબાબુએ ખજાનો લૂંટાવી દીધો છે. બાજુનું લિસ્ટ વાંચી જુઓ... ખુદ તમને ય કેટલા બધા ગીત આખેઆખા કંઠસ્થ છે ! આ તો હજી ’૪૧-ની ફિલ્મ, પણ ’૫૦-ના દાયકામાં આવેલી ફિલ્મ ‘યાત્રિક’માં પંકજબાબુએ કેવા કેવા કરતબો બતાવ્યા છે ! ‘નર્તકી’ના ગીતો કોણ ભૂલવાનું છે ? પેટ ભરીને પ્રભુની સમક્ષ રડવું જ હોય તો પંકજબાબુનું ગૈરફિલ્મી ભજન ‘તેરે મંદિર કા હું દીપક જલ રહા...’ સાંભળો. નજીકની ઓળખાણ હશે સ્વયં પ્રભુ તમને સામેથી મળવા આવશે. (સલાહઃ આ ભજન વહેલી સવારે ગવાય અને હજી આ ઉંમરે ય સુધર્યા ન હો તો, ‘પિયા મિલન કો જાના’ અને ‘યે રાતેં, યે મૌસમ, યે હંસના હંસાના...’ રાત્રે સુતી વખતે રોજની ગોળીઓ-બોળીઓ લઈ લીધા પછી, અંધારૂં-બંધારૂં કરીને, કાકીને સામે ખુરશીમાં બેહાડીને ગવાય...! સલાહ પૂરી) 

ફિલ્મ ‘૪૧માં બની હતી, એટલે સ્વાભાવિક છે, આપણે કોઇને ઓળખતા ન હોઇએ. એક ‘નેમો’ જાણિતો છે, જેને તમે ફિલ્મ ‘શ્રી-૪૨૦’ માં રાજ કપૂર સાથે, પેલી વર્લ્ડ-ફેમસ ‘દો-તીન-પાંચ’વાળી તીનપત્તી રમતા જોયો છે. એ નેમો અહીં અક્ષયબાબુના કિરદારમાં છે.

બાકીના થોડા જાણિતા નામોમાં પંકજ મલિકના પિતાનો રોલ અહિના ચૌધરીએ, પુત્રનો જ્યોતિ પ્રકાશે અને વાઇફનો પન્નાએ કર્યો છે. પુત્રની પ્રેમિકા ભારતી છે, જે તે સમયની ફિલ્મોમાં ગાતી હતી. અલબત્ત, છેલ્લા ૬૫-વર્ષથી જે કોઇ નવી ગાયિકા આવે છે, તેમાં મોટાભાગીનીઓના કંઠ ઉપર લતા મંગેશકરનો હજી પ્રભાવ છે, તેમ એ જમાનાની ગાયિકાઓ ઉપર કાનનદેવીની સીધી અસર હતી. ભારતીનો અવાજ પણ કાનનને મળતો આવે છે. આ ફિલ્મ ‘ડોક્ટર’માં ભારતીએ ગાયેલું ‘આપન જીવન દર્પન પ્યારા...’ મીઠડું ગીત છે, જેમાં સાયગલના ‘સોજા રાજકુમારી’ની નાનકડી પેરડી પણ કરવામાં આવી છે. 

હા. ફિલ્મ જોવાનો સીધો ફાયદો એ થયો કે, બાજુના લિસ્ટમાં લખેલા તમામ ગીતો આજ સુધી મેં ને તમે સાંભળ્યા છે, તે ફિલ્મોમાં તદ્દન જુદી રીતે ગવાયા છે, એટલે સુધી કે, ‘ચલે પવન કી ચાલ, જગ મેં ચલે પવન કી ચાલ’ આપણે જે સાંભળ્યું છે, એવું ફિલ્મમાં નથી. ત્યાં તો પુરૂષોનું કોરસ પણ સાથે છે, જેમ કે... પંકજબાબુ ફક્ત ‘ચલે પવન કી ચાલ...’ સુધી ગાય, પછી ‘જગ મેં ચલે પવન કી ચાલ’ પુરૂષોના સમુહસ્વરોમાં છે. મતલબ, મૂળ સાઉન્ડ-ટ્રેક પરના ગીતો-આપણે સાંભળેલા ગીતોથી ઘણા જુદા પડે છે, એટલે આપણા જેવા પંકજબાબુના ડાયહાર્ડ ચાહકોને તો જલસા ના પડી જાય ? મને યાદ છે, મારા મામા-પ્યારે એ જમાનામાં રમુજ કરતા. એક ભ’ઈને ઘેર પારણું બંધાયું. ખુશ થતો, બાળકને ખોળામાં રમાડતો ક્યું ગીત ગાય ? 

‘‘આજ અપની મેહનતોં કા મુઝકો સમરા મિલ ગયા...!’’