‘દુશ્મન’ (’૩૯)

ફિલ્મ : ‘દુશ્મન’ (’૩૯)

નિર્માતા : બી.એન. સરકાર (ન્યુ થીયેટર્સ)

દિગ્દર્શક : નીતિન બૉઝ

સંગીત : પંકજ મલિક

આસિસ્ટન્ટ સંગીતકાર : હરિ પ્રસન્ન દાસ

ગીતો : આરઝુ લખનવી

રનિંગ ટાઈમ : ૧૩-રીલ્સ

થીયેટર : કોઇ વડીલની જાણમાં હોય તો જણાવશો

કલાકારો : કુંદનલાલ સેહગલ, લીલા દેસાઇ, પૃથ્વીરાજ કપૂર, નેમો, વિક્રમ કપૂર, નજમુલ હુસેન, જગદિશ સેઠી, મનોરમા, જી.એલ. વૈદ્ય, સિરાજ, બોકેન ચટ્ટો, ઘૂમી ખાન, એલિયાસ ચાવલા.

ગીતો

૧. સિતમ થે, જુલ્મ થે, આફત થે ઈન્તઝાર કે દિન... હઝાર શુક્ર કે દેખેંગે....  કે.એલ. સાયગલ

૨. કરૂં ક્યા આસ નિરાસ ભઇ, દિયા બુઝે ફિર સે જલ જાયે... કે. એલ. સાયગલ

૩. પ્રિત મેં હૈ, જીવન જોખોં, કિ જૈસે કોલ્હૂ મેં સરસોં.... કે.એલ. સાયગલ

૪. પ્યારી પ્યારી સૂરતોં, મોહ ભરી મૂરતોં, દેસ સે પરદેસ મેં તુમ્હારા... કે.એલ. સાયગલ

(રાધા-કૃષ્ણના પ્રસંગ પર એક ગીત કોઇ મહિલાના સ્વરમાં પણ છે. ગીત નં. ૧માં કોઈ બે પુરૂષોના સ્વર છે.)

મારા સ્વ. પિતા શ્રી ચંદુભાઈ દવે કહેતા, ‘‘અમે નસીબદાર છીએ કે, મહાત્મા ગાંધી અને સાયગલ સાહેબ અમારા જમાનાના હતા.’’ ઓહ. સૃષ્ટિની બે મહાન વિભૂતિઓ એક જ અરસામાં કાર્યરત હોય, એ પેઢી તો બાકાયદા નસીબદાર જ કહેવાય ને? અત્યારે આપણા છોકરાઓએ સાયગલનું નામ ન સાંભળ્યું હોય, તો એમાં એમનો દોષ નથી. આખી પેઢી ને આખું કલ્ચર બદલાઈ ગયું, પણ આપણાંમાં તો જૂનું સંગીત અને જુનાં ગીતો, વિશાળ પુરાણી હવેલીની બહાર ખાંસતા રહેતા બુઢ્ઢા ચોકીદારની જેમ જીવિત છે. સંગીતની આપણે બનાવેલી આ હવેલીમાં પાછા આવીએ કે બહાર જઈએ, ચોકીદાર હર વખતે અસર કરતો રહે છે ને, ‘કરૂં ક્યા આસ નિરાસ ભઇ...’ કે ‘પ્રીત મેં જીવન જોખોં, કિ જૈસે કોલ્હૂ મેં સરસોં....’ યાદ અપાવતો રહે છે. મારો ને તમારો ઓપિનિયન જવા દો, સંગીતના જાણકારો હક્કપૂર્વક કહે છે, ‘‘સાયગલ સાહેબ જેવો ગાયક સૃષ્ટિમાં બીજો થયો નથી.’’

આ ઑવરસ્ટેટમૅન્ટ હશે? કોઈને સાયગલ ગમે, એ જુદી વાત છે, પણ સૃષ્ટિના સર્વોત્તમ ગાયક...?

તો હવે એ જાણકારોના ઓપિનિયન્સ પણ જવા દો... તમને શું લાગે છે? લાંબુ નથી ખેંચવું... હું જ તમારા વતી જવાબ આપી દઉં છું કે, આપણને સહુને એકી અવાજ સાયગલ જ સર્વોત્તમ ગાયક લાગે છે. ચર્ચા પૂરી.

કલકત્તાના ન્યુ થીયૅટર્સની તો કેવી બોલબાલા ને રોફ હતા! બી.એન. સરકારના આધિપત્ય હેઠળ પતિ-પત્ની હિમાંશુ રૉય અને દેવીકારાણીએ આ ફિલ્મ નિર્માણ સંસ્થાને એક વિરાટ ઔદ્યોગિક જાયન્ટ બનાવી દીઘું હતું. આજની આપણી ફિલ્મ સાયગલ સાહેબની ‘દુશ્મન’ પણ એને જ દેન. પંકજ મલિક અને સાયગલ સાહેબની આ માતૃસંસ્થાની આ ફિલ્મમાં સાઇડ-હીરો બનતો નજમુલ હૂસેન સાથે દેવિકારાણી ભાગી ગઈ. કાપ પતી ગયું એટલે નજમુલે એને છોડી તો દીધી પણ હિમાંશુએ સ્વીકારી પણ લીધી. સંસ્થા પૂરતો પ્રોબ્લેમ એ હતો કે, નજમુલ પાછો ન આવ્યો, એમાં બાકીની ફિલ્મોનાં કામ અટકી ગયું. હિમાંશુ રૉયે તાબડતોબ ન્યુ થીયેટર્સના લૅબોરેટરી આસિસ્ટન્ટ કંચનલાલ ગાંગુલીને હીરો બનાવી દીધો - ‘માન ન માન, મૈ તેરા મહેમાન’ના ધોરણે કંચનલાલને નામ પણ બદલવું પડ્યું અને રાખ્યું સંસારનું સર્વશ્રેષ્ઠ નામ, ‘‘અશોક કુમાર.’’

ન્યુ થીયૅટર્સની ઘણી ફિલ્મોના ડાયરેક્ટર તરીકે નીતિન બૉઝ રહેતા. ફિલ્મની વાર્તા, દિગ્દર્શન અને કૅમેરા-ત્રણે ય કામ નીતિન દાએ નિભાવ્યા છે.

ઠેઠ ઈ.સ. ૧૮૯૭માં જન્મેલા નીતિન બૉઝ સત્યજીત રે ના ફર્સ્ટ-કઝિન હતા. દિલીપ કુમારે ‘ગંગા જમુના’ પોતે બનાવી હતી અને સમગ્ર ફિલ્મ ઉદ્યોગમાં દિલીપને બદનામ કરનારી-બીજાના દિગ્દર્શનમાં માથું, ખભો, હાથ-પગ બઘું મારવાની આદતને કારણે નીતિન બૉઝ આ ફિલ્મ અડધેથી છોડીને જતા રહ્યા. જો કે, કબુલ કરવું પડશે કે, દિલીપે દિગ્દર્શન હાથમાં લીધા પછી પણ ‘ગંગા-જમુના’ ખૂબ સુંદર ફિલ્મ બની હતી.

સંસ્થાની અન્ય ફિલ્મોની જેમ ‘દુશ્મન’નું સંગીત પણ પંકજ મલિકે આપ્યું હતું. સાયગલ અને પંકજ - બન્નેની સરખામણી કર્યા પછી, પંકજબાબુનો પક્ષ લેનારા આજે ય અનેક ચાહકો છે. કંઠની મીઠાશ અને ખરજના અવાજમાં પણ એ જ મીઠાશ બરકરાર રહેવાને કારણે સાયગલ કરતા પંકજ દા વઘુ ગમે, એ બનવાજોગ છે. આ બન્નેએ ન્યુ થીયેટર્સ માટે સાચા અર્થમાં જાત ઘસી નાંખી હતી, પણ એવા વળતર સામે મળ્યા નહતા. અહીં જ નોકરી કરતા હોવાને કારણે પંકજ મલિક પાસે તો ન્યુ થીયેટર્સ આ જ ફિલ્મ ‘દુશ્મન’ના રીલ્સના પતરાનાં ડબ્બા ઉચકીને કલકત્તાથી મુંબઈ મોકલ્યા હતા. આપણે શરમાઇ જઈશું કે, આટલો મોટો ગાયક-સંગીતકાર... એક મજૂરની માફક ફિલ્મના રીલ્સના મોટા મોટા ડબ્બાઓ ઉચકીને સ્ટેશનેથી ઉતરે...! ‘જો તાર સે નીકલી હૈ વો ઘૂન સબ ને સૂની હૈ, જો સાઝ પે ગૂઝરી હૈ વો કિસ દિલ કો પતા હૈ...’

‘દુશ્મન’માં ફક્ત ચાર જ ગીતો હતા, એ નવાઇ લાગે. ફિલ્મ એ જમાનાની (’૩૯ની) હોવા છતાં માત્ર ૪-જ ગીતો હતા. નહિ તો એક ફિલ્મમાં ૩૦-૩૫ ગીતો હોવા તો બહુ સામાન્ય હતું. ‘ઈન્દ્રસભા’ નામની એક ફિલ્મમાં ૬૯-ગીતો હતા, કૅન યુ બીલિવ...? યસ. ૬૯!

સાયગલ કે પંકજ મલિકના ચાહકોને એટલી હળી કરવાની કે, એ ફિલ્મોના ગીતો જે આપણે રેડિયો કે હવે સીડી પર સાંભળીએ છીએ અને જે ફિલ્મમાં મૂકાયા હતા, એમાં થોડો ઘણો ફરક હોય છે. એક દાખલો : આપણે જે ‘કરૂં ક્યા આસ નિરાસ ભઇ...’ સાંભળ્યું છે, તે તો તમને યાદ છે. ફિલ્મમાં આ ગીત જૂદું રૅકોર્ડ થયું હોવાથી ‘...આસ બંધેગી નઇ...’ રિપીટ થઇને થોડું તારસપ્તક ઉપર જાય છે. કુતૂહલ ઉપરાંત મૂળ ગીતની મીઠાશ પણ વધે. એવી જ રીતે, આપણે સાંભળેલા, ‘પ્રીત મેં હૈ જીવનજોખોં...’ ગીત પુરું થયા પછી સાયગલસાહેબ ઉધરસ ખાઇને ભારે વેદનાથી, ‘‘...ઐસા ક્યું? ફિર ઐસા ક્યું...?’’ બોલે છે, જે ઓરિજીનલ સાઉન્ડટ્રેક પર નથી.

ફિલ્મ નિર્માણ એવું કાંઇ વિક્સ્યું નહોતું, એ હિસાબે આજની સરખામણીમાં એ વખતની ફિલ્મો વામણી લાગે-પ્રોડક્શન ઉપરાંત પણ. દિગ્દર્શકને ફિલ્મની વાર્તા કહેતા કેવી આવડી છે, એના ઉપર મોટો આધાર છે. અહીં નીતિન બૉઝ દિગ્દર્શનના સર્વેસર્વા હોવા છતાં, વટથી એમ નહિ કહી શકાય કે, ફિલ્મ કોઇ ક્લાસિક હતી. વાર્તા ચીલાચાલુ હોવાને કારણે ખાસ કોઈ મોર માર્યા નહોતા. સાયગલ અને લીલા દેસાઈ પ્રેમીઓ છે. સાયગલ રેડિયો અને ગ્રામોફોન પર ગાઇને બે પૈસા કમાય છે. લીલા સાથે લગ્ન કરવા સાયગલ ઉતાવળા થાય છે, ત્યાં એના જીગરી દોસ્ત નજમલ હુસેન એને એકાદ વર્ષ થોભી જવા જણાવે છે, ત્યારે ખબર પડે છે કે, એને ટીબી છે. ટીબી એ જમાનામાં અસાઘ્ય રોગ ગણાતો. નજમુલ સાયગલને ક્યાંક દૂર જતા રહેવાની સલાહ આપે છે ને પેલો જતો ય રહે છે. દરમ્યાનમાં લીલા અને નજમુલ એકબીજાના પ્રેમમાં પડે છે, લગ્ન કરવાના હોય છે, ત્યાં ડૉક્ટર પૃથ્વીરાજ કપુરની સારવારથી સાયગલ નખશીખ બચી જાય છે ને લીલા પાસે પાછો આવે છે. ખાઘું, પીઘું ને રાજ કર્યું.

જોવાની મસ્તી એ વાતમાં છે કે, આ ફિલ્મમાં પૃથ્વીરાજ કપૂર સાવ નાનકડા રોલમાં છે અને તે પણ ઓળખી જ ન શકાય એવા લિબાસમાં. ફિલ્મ ન્યુ થીયેટર્સ જેવા મોટા બૅનરની છે, એટલે એમણે આવો ફાલતુ કક્ષાનો રોલ સ્વીકાર્યો હોય ને એ ય, માથે અને મોંઢે છલોછલ રૂની પૂણીઓ ચોંટાડી હોય એવી વિગ સાથે. હસવું ય આવે કે, ઉંમરમાં પૃથ્વીરાજ સાયગલથી કોઈ અઢી-ત્રણ વર્ષ જ મોટા હોવા છતાં, ફિલ્મમાં સાયગલના દાદાજી હોય, એવો કિરદાર કર્યો છે. નેમોને તો તમે રાજ કપૂરની ફિલ્મ ‘શ્રી.૪૨૦’માં રાજ સાથે તીનપત્તીની ગૅઇમમાં તોતિંગ  મૂરખ બનતા જોયો છે, એ નેમો અહીં હીરોઇન લીલા દેસાઈના ફાધરના રોલમાં છે. જગદિશ સેઠીને તો પછી અમારી પોળના નાકે ઊભા રહેતા યારદોસ્તો જ ઓળખી શકે, જે અહીં  રૅકૉર્ડિંગ-સ્ટુડિયોના માલિકનો રોલ કરે છે. હા, એક ઓળખાણ આપવી ગમ્મત પડે એવી છે. ડૉક્ટર પૃથ્વીરાજના આસિસ્ટન્ટ તરીકે કામ કરતા ડૉક્ટર વિક્રમ કપૂર છે, જે સંગીતકાર અનિલ બિશ્વાસના બીજા રાઉન્ડના સસુરજી છે, એટલે કે ગાયિકા મીના કપૂરના પિતા.

ફિલ્મ ‘દુશ્મન’ની હીરોઇન લીલા દેસાઈ વિશે જાણવું ઈન્ટરેસ્ટિંગ છે. એક તો એ ગુજરાતણ હતી. પિતા ડૉ. ઉમેદરામ લાલભાઈ દેસાઈની પુત્રી, પણ મમ્મી બિહારી હતી. લીલાના મમ્મી-પાપા ત્રણેક વર્ષ માટે અમેરિકાના પ્રવાસે ગયા, ત્યાં નૅવાર્ક-ન્યુજર્સીમાં લીલાનો જન્મ થયો. લીલાની બહેન મોનિકા દેસાઈ ન્યુ થિયેટર્સના જ ડાયરેક્ટર ‘ફણી મજમુદાર’ને પરણી. આ ફની મજમુદારે અશોક કુમાર-રાજકુમાર-ફિરોઝખાનવાળી ફિલ્મ ‘ઉંચે લોગ’ અને અશોક કુમાર-મીના કુમારી-પ્રદીપ કુમારવાળી ફિલ્મ ‘આરતી’ બનાવી હતી. ખૂબ જાણીતી હીરોઇન રમોલા લીલાની સગી બહેન થાય. રમોલા દેવ આનંદ સાથે બે-ત્રણ ફિલ્મોમાં આવી હતી અને એની દીકરી દીના ફક્ત એક ફિલ્મ ‘એહસાસ’માં આવી હતી, જેનું કિશોર કુમારે ગાયેલું ગીત, ‘કિતને રાંઝે તુઝે દેખકે, બૈરાગી બન ગયે’ મશહૂર થયું હતું. ’૪૧-માં બનેલી ગુલામ હૈદરના સંગીતની ફિલ્મ ‘ખજાનચી’માં રમોલા હીરોઈન હતી... યાદ છે ને, સાયકલ પર બે ચોટલા આગળ રાખીને એ ‘સાવન કે નઝારે હૈં, હાહા... હહાહાહાહાહા’. આ લીલાની સગી બહેન થાય. વઘુ મજાની વાત છે, આપણા બધાને કંઠસ્થ એવું પંકજ મલિકનું ‘પિયા મિલન કો જાના..’ની ‘કપાલ કુંડલા’ એ જ આ લીલા દેસાઈ. ભૂરી આંખોવાળી લીલા દેસાઈ અંગત જીવનમાં અત્યંત તોફાની અને ટીખળી હતી.

ફિલ્મ ઠેઠ ૧૯૩૯-ની છે, એ હિસાબે એ સમયના ભારતનું કલ્ચર જોવા મળે. હજી આઝાદી મળી નહોતી, એટલે સ્ત્રી-પુરૂષો ઉપર ગોરાઓની અસર ભીષણ હતી. નવાઇ લાગે કે, સાયગલ પણ અમસ્તા ઘરમાં ય, કોઇ લેવાદેવા વગરના શૂટ-ટાઈ પહેરીને ફરે છે. શૂટ સભ્યતાનું પ્રતિક હતો. પ્રેમો તો બગીચામાં ગયા પછી ઝાડ નીચે ફેરફુદરડી ફરતા ફરતા જ થાય. પેલી થોડી ઝૂકે પછી જ એના અંબોડામાં ફૂલ ખોસવાનું. રોમેન્ટિક શબ્દો આવે ત્યારે હીરોઇને પોતાની દાઢી ઉપર જમણા હાથની પહેલી આંગળી મૂકવી જ પડે. અહીં નવાઇઓ લાગવાની શરૂઆત થાય કે, અહીં પેલો શૂટ પહેરીને શું કામ આવ્યો હશે? આવીને પાછો લોન ઉપર ગલોટીયા ખાય છતાં એની ઈસ્ત્રી ન ભાંગે. લેવા-દેવા વગરના ઝટકા આપણને વાગે કે, આટલી ઉંમરના આપણે થયા છતાં, આજુબાજુ કોઈ ન હોય એવો તો એકે ય બગીચો કે પહાડ જોયો નથી ને આ બન્ને જાય ત્યાં બઘું ખાલીખમ્મ હોય... ત્યારે છેલ્લી નવાઇ લાગે કે, આટલો એકાંત મળે ત્યારે કોઈ લલવો ઝાડની ફરતે ફેરફુદરડી મારવામાં ટાઈમો બગાડે?

એ તો આખી ફિલ્મ જોઇ લો, ત્યારે ખ્યાલ આવે કે પૂરી ફિલ્મમાં ક્યાંય ‘દુશ્મન’ કે દુશ્મનીની તો કોઈ વાત જ નથી, તો ફિલ્મનું નામ કેમ આવું રાખ્યું હસે? એ વાત જુદી છે કે, સાલ ૧૯૩૯-ની હો કે આજની... મોટા ભાગની ફિલ્મોને એના નામ સાથે કોઈ મતલબ કે લૉજીક હોતા નથી. ‘જબ જબ ફૂલ ખિલે’ ...શું અર્થ કાઢવો? ‘ઝૂક ગયા આસમાન’નો કોઇ અર્થ થતો હશે? ‘સપનોં કા સૌદાગર’ આખી ફિલ્મ જોઈ લો ત્યાં સુધી મેળ ન પડે કે, ભાઈએ કયા સપનાનો કોની સાથે સોદો કર્યો...! ‘દુશ્મન’નો ય અર્થ ફિલ્મમાં કાંઈ નથી.