Search This Blog

22/03/2013

'ઝીદ્દી' ('૪૮)

ફિલ્મ : 'ઝીદ્દી' ('૪૮)
નિર્માતા : બૉમ્બે ટૉકીઝ
દિગ્દર્શક : શાહિદ લતીફ
સંગીતકાર : ખેમચંદ પ્રકાશ
ગીતકારો : પ્રેમ ધવન, નખ્શબ, રાજા મેંહદી, પ્રો. જઝબી
રનિંગ ટાઈમ : ૧૫ રીલ્સ
કલાકારો : દેવ આનંદ, કામિની કૌશલ, પ્રાણ, પ્રતિમાદેવી, નવાબ, વીરા, કુલદીપ કૌર, શિવરાજ અને પરવિણ પોલ.

ગીતો :

૧. એક બાત કહું તુમ સે, બુરા તો ન માનોગે – ગાયિકાનું નામ મળેલ નથી.
૨. જાદુ કર ગયે કિસી કે નૈના કિ મન મોરે બસ મેં નહિ – લતા મંગેશકર
૩. યે કૌન આયા યે કર કે યે સોલહ સિંગાર – કિશોર-લતા
૪. રૂઠ ગયે મોસે શ્યામ સખી રી, ચૈન મૈં કૈસે પાઉં – લતા-બીજી ગાયિકા
૫. ચંદા રે જા રે જા રે, પિયા સે સંદેસા મોરા કહીયો જાય – લતા મંગેશકર
૬. તુઝે ઓ બેવફા હમ જીંદગી કા આસરા સમઝે – લતા મંગેશકર 
૭. ચલી પિ કો મિલન, બન ઠન કે દુલ્હન – શમશાદ બેગમ 
૮. અબ કૌન સહારા હૈ, જબ તેરા સહારા છુટ ગયા – લતા મંગેશકર 
૯. મરને કી દુઆએં ક્યું માંગુ, જીને કી હસરત કૌન કરે – કિશોરકુમાર



કોઈ માની શકે? છોકરું ય જાણે છે કે, કિશોરકુમાર પાસે એની કેરિયરનું સર્વપ્રથમ ગીત ગવડાવનાર સંગીતકાર હતા ખેમચંદ પ્રકાશ અને ફિલ્મ હતી દેવ આનંદ, કામિની કૌશલ અને પ્રાણની 'ઝીદ્દી' અને છતાંય ફિલ્મના પૂરા ટાઈટલ્સમાં સંગીતકાર તરીકે ખેમચંદ પ્રકાશનું નહિ. અનિલ બિશ્વાસનું! આવી ભૂલ આપણી કોલમમાં કે બીજા કોઈ માન્ય મેગેઝિનમાં છપાઈ હોત, તો ચલો માફ કરી દઈએ, પણ આ તો ફિલ્મના ટાઈટલ્સમાં?

તો પછી કોઈ રમત રમાઈ હોવી જોઈએ. નામ ખેમચંદને ઉડાડયા... ચલો માફ, પણ કોઈ લેવાદેવા વગરના અનિલ બિશ્વાસનું નામ આવે જ કેવી રીતે?

ખેમચંદ પ્રકાશ માટે અન્યાયો સહન કરવાની રસમ પડી ગઈ હતી. સાયગલ સાહેબ પાસે કેવા ઉચ્ચ કોટિના ગીતો ગવડાવ્યા છે? લતાનું 'આયેગા, આયેગા, આયેગા' અને 'મુશ્કિલ હૈ બહોત મુશ્કિલ, ચાહત કા ભૂલા દેના' જેવા મધુરા ગીતો ફિલ્મ 'મહલ'માં આ બાપુએ બનાવ્યા હતા. આજ સુધી ચાલે એવા રસમધુર ગીતો આખી ફિલ્મના બનાવ્યા એમાં સંગીતની સાથે ફિલ્મ પણ સુપરહિટ થઈ. આટલા વર્ષોની મેહનત પછી પહેલીવાર આવી તોતિંગ સફળતા મળી, ત્યારે ખેમચંદ પ્રકાશ મુંબઈની કોઈ સામાન્ય હોસ્પિટલમાં સમજો ને, ઓલમોસ્ટ ભિખારીની અવસ્થામાં છેલ્લા શ્વાસો લઈ રહ્યા હતા. 'આશા' નામની કોઈ નર્સે એ મર્યા (૧૦ ઓગસ્ટ, ૧૯૫૦) ત્યાં સુધી દીકરી જેવી સેવા કરી ન હોત તો આખી ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં તો કોઈ ખબર પૂછવા ય આવનારું નહોતું. આપણા જેવા '૫૦ની પહેલાના ય સંગીત શોખિનોને ખેમચંદના એ અમર ગીતો યાદ હોય જ ને? સાયગલ સાહેબની ફિલ્મ 'તાનસેન'નું 'દિયા જલાઓ, જગમગ જગમગ...', 'રિમઝીમ રિમઝીમ ચાલ તિહારી...', 'સપ્ત સુરન તીન ગ્રામ ગાઓ સબ ગુણીજન...', 'મોરે બાલાપન કે સાથી...' તદ્ઉપરાંત, ખુદ જી. એમ. દુરાનીની દીકરીએ આ કોલમના લખનારને કહ્યું હતું કે, 'પાપાએ ગાયેલા સર્વોત્તમ ગીતોમાં નૂરજહાં સાથેનું 'હાથ સીને પે જો રખ દો, તો કરાર આ જાયે...'

અરે, એ બધું બાદ કરી દો ને એટલું જ યાદ કરો કે, હિંદી ફિલ્મોના અલભ્ય ગાયક કિશોરકુમાર પાસે પહેલું ગીત 'મરને કી દુઆએં ક્યું માંગુ...' તેમ જ લતા-કિશોરનું સૌથી પહેલું ડયુએટ 'યે કૌન આયા યે કર કે યે સોલહ સિંગાર કર કે...' અને લતા મંગેશકરના પગ ધોઈને પીવા જોઈએ, એવું બેમિસાલ ગીત, 'ચંદા રે, જા રે જા રે, પિયા સે સંદેશા મોરા કહીયો જાય...' પણ આપણને ભેટ આપનારા ખેમચંદ પ્રકાશ હતા.

...ને આવી લૅન્ડમાર્ક ફિલ્મમાં પણ સંગીતકાર તરીકે એમનું નામ ઉડાડીને અનિલ બિશ્વાસનું ચોંટાડી દેવું, એ ક્યાંનો ન્યાય છે?

યસ. ફિલ્મની વાર્તા ઈસ્મત ચુગતાઈ જેવી સાહિત્યિક લેખિકાએ લખી અને દિગ્દર્શિત કરી એમના પતિ શાહિદ લતિફે, એટલે ફિલ્મ તો સારી જ બની છે. ઇસ્મત ચુગતાઈ એ જમાનાની (૧૯૩૦-'૪૦) મુસ્લિમ ક્રાંતિકારી સ્ત્રી હતી, જેમને મુસ્લિમ સ્ત્રીઓના સ્વમાન માટે ઘણા મોટા બંડ પોકારવાની જુર્રત કરી હતી. ઇસ્મત ભારત પાકિસ્તાનની પ્રથમ મુસલમાન સ્ત્રી હતી, જેણે બીએ અને બી.એડ્ની ડિગ્રીઓ લીધી હતી. એ વાત જુદી છે કે, સીડી મંગાવીને એ જોવાની હું સલાહ નહિ આપું, પણ મારી સલાહો મારા ઘરમાં ય કોઈ માનતું નથી, એટલે આ બ્લૅક-ઍન્ડ-વ્હાઇટ ફિલ્મની પ્રિન્ટ બહુ ઉતરતી કક્ષાની છે. કાયદેસરના હક્કો ખરીદીને પણ વિડીયો સીડી બનાવનારી કંપનીઓ લુચ્ચાઈ ત્યાં કરે છે કે, આપણે સીડી ખરીદી લીધા પછી શરૂઆતમાં જ લખી દે છે કે, ફિલ્મ જૂની હોવાથી ક્વોલિટી ક્ષમ્ય ગણશો. તારી ભલી થાય ચમના... થોડી ઘણી ઑનેસ્ટી બચી હોય તો સીડીના ક્વર પર લખ ને?

અલબત્ત, આ સીડી મારે ખરીદવી પડી નથી, પણ ૭૮ rpm રૅકૉડર્સના સૌથી મોટા સંગ્રાહક હોવાને નાતે મુંબઈના આખા ભારતમાં મશહુર કચ્છીમાડુ નારણભાઈ મૂલાણીએ મને આવી અપ્રાપ્ય અનેક ફિલ્મોની સીડીઓ મોકલાવી. બહુ ઓછાને ખબર હશે કે ૭૮ rpm રૅકૉડર્સ જેવી ગીતની ગુણવત્તા સંગીતના કોઈ ફોર્મમાં ન આવે. ઈવન. રેકોર્ડ ઉપર પિન ઘસાવાનો ખરરરર... અવાજ પણ મીઠો લાગે. હવે તો બહુ ઓછા પાસે આવી રેકોડર્સ સંગ્રહાયેલી હશે અને મૂલાણી સાહેબે આવા સંગ્રાહકોનું એક એસોસિએશન ઊભું કર્યુ છે. વિના મૂલ્યે વ્યવહારો થતા હોવાથી, તમારી પાસે આવી રેકોડર્સ હોય ને સભ્ય થવું હોય તો મારો સંપર્ક કરી શકાય...!

યસ. દેવ આનંદની આ પહેલી ફિલ્મ તો નહોતી, પણ એની આ પહેલી ફિલ્મ હતી જેને કારણે ફિલ્મોમાં લોકો એને ઓળખવા માંડયા. કિશોર કુમારને ગાયક તરીકે તો પહેલો ચાન્સ આ ફિલ્મથી મળ્યો જ, પણ એક્ટર તરીકે પણ એ અહીં ઝળક્યો છે. ફિલ્મ જોતી વખતે ખબર તો નહિ પડે કે, 'ઓહ... આ કિશોર કુમાર છે?' રોલ પણ ન કહેવાય એટલી ઓછી મિનીટો માટે કિશોર અલપઝલપ સ્ક્રીન પર આવતો રહે છે.

બોમ્બે ટોકિઝની આ ફિલ્મ 'ઝીદ્દી'ની વાર્તા કે તેનો ટુંકસાર લખી શકાય, એટલી સારી ઓડિયો ક્વોલિટી 'ફ્રેન્ડ્ઝ' કંપનીની આ સીડીની નથી. ટુકડે-ટુકડે એટલું સમજાય છે કે, ધનવાન બાપનો યુવાન બેટો દેવ આનંદ ઘરની નોકરાણી કામિની કૌશલના પ્રેમમાં છે, જેને એના પિતા (નવાબ) માતા પ્રતિમા દેવી કે ઘરની ભાભી પરવિણ પૌલ (વાસ્તવિક જીવનમાં કે. એન. સિંઘની પત્ની) કે ઠેઠ '૪૦ની સાલથી બદમાશ વિલન પ્રાણને પસંદ નથી. આ બધા ભેગા થઈને એવા હાંધા-હલાડા કરે છે કે કામિની નદીમાં આપઘાત કરે છે ને હીરોઈનને વહેલી કે મોડી મરાય નહિ. એટલે એકાદ રીલ પછી એ જીવતી થાય છે. પણ પોતાના ઘેર જવાને બદલે એ ઘરમાં આશરો લે છે કે, જેની દીકરી કુલદીપ કૌરનુ દેવ આનંદ સાથે લગ્નનું નક્કી થાય છે. દેવને કહેવામાં આવ્યું હતું કે, કામિની મરી ગઈ છે ને કામિનીએ પોતે હજી જીવતી છે, એ દેવને કહેતો પત્ર લખ્યો પણ કુલદીપની ભાભી એ પત્ર પોસ્ટ કરવાનું ભૂલી ગઈ. આ બાજુ દેવના લગ્ન થઈ જાય છે કુલુ સાથે, પણ દેવ એને દેવી તરીકે સ્વીકારતો નથી, એટલે એ ય વળી દેવના ઓલરેડી પરણેલા મોટા ભાઈ પ્રાણ સાથે ભાગી જાય છે પણ પ્રાણની નિયત ખરાબ જણાતા પ્રતિકાર કરે છે ને ઝપાઝપીમાં બન્ને નદીમાં પડીને અરિહંત શરણ થઈ જાય છે, એટલે દેવ-કામિનીનો રસ્તો ખુલ્લો થઈ જાય છે.

ઈન ફૅક્ટ, વાર્તા અતિ સુંદર કે અતિ કચરો લખાઈ હોય, ફિલ્મના પરદે વાર્તા કહેતા દિગ્દર્શકને આવડવું જોઈએ. શાહિદ લતીફને નથી આવડી. ગીતોના ટેકિંગમાં પણ એ જમાનાની મોટા ભાગની ફિલ્મોની જેમ, ગાતો હીરો કે ગાતી હીરોઈનની સામે કેમેરા સ્ટેડી જ હોય. આખો અંતરો પૂરો ન થાય ત્યાં સુધી મજાલ છે કેમેરાની કે થોડો ય હાલી શકે...?

એ સમયે, દિલીપકુમારની જાહેર પ્રમિકા કામિની કૌશલ ૨૪ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૨૭ના રોજ પાકિસ્તાનના લાહૌરમાં સુખી કુટુંબમાં જન્મી હતી. નામ તો એનું ઉમા હતું, પણ દેવ આનંદના મોટા ભાઈ ચેતન આનંદની ફિલ્મ 'નીચા નગર'માં કામ કરતી વખતે ચેતને આ નામ બદલાવી નાંખ્યુ, કારણ કે એની પોતાની પત્નીનું નામ પણ 'ઉમા' હતું. કામિની મોટી બહેને છેલ્લો શ્વાસ લેતા પહેલા એને પોતાના પતિ સાથે પરણી જવાનું વચન માંગી લીધું ને આણે આલી ય દીધું. નામ બ્રહ્મસ્વરૂપ સુદ. ૮-૧૦ વર્ષો પહેલા હું કામિનીની કૌશલના ઘેર ગયો ત્યારે બારણું ખોલવા મિ. સુદ આવ્યા હતા. એ '૫૮ની સાલમાં પંડિત જવાહરલાલ નેહરૂના કાફલા સાથે ચીન ગઈ, ત્યારે 'ફિલ્મફેર'માં છપાયેલા એના રંગીન ફોટો ચારે ય અંકોના લેખ સાથે મેં મોકલાવ્યા, ત્યારે ખૂબ સૌજન્યપૂર્વક એમણે મારો આભાર માન્યો હતો ને ખૂબ વાતો કરી હતી.

પ્રેમના આલમમાં દિલીપકુમાર એને કામિનીને બદલે 'ફૂલવા' કહીને બોલાવતો, પણ લગ્ન પછી ય આ સંબંધ ચાલુ રહેતા મિ. સુદે ગુંડાઓ મોકલીને ખંડાલા ઘાટ પાસે દિલીપ કુમારની રીતસરની ધોલાઈ કરી હતી. 'ફૂલવા' નામ અને યાદો દિલીપના મનમાં એટલી ઘર કરી ગઈ કે, લગ્ન પછી એ વાઈફ સાયરાબાનુને પણ 'ફૂલવા' કહીને જ બોલાવતો. કામિની 'ફૂલવા'ની... સોરી કૌશલની અનેક ફિલ્મો તમે જોઈ છે : દિલીપ કુમાર સાથે, શહીદ, શબનમ, નદીયા કે પાર, આરઝૂ, દેવ આનંદની સાથે ઝીદ્દી, નમૂના, શાયર, સનમ, રાજકપુર સાથે આગ અને પછી પઘડી, પારસ, એણે પોતે નિર્માણ કરેલી ચાલીસ બાબા એક ચોર, બાગી, ઝાંઝર, આંસુ, શહેનશાહ, બિરાજબહુ, આસ, રાધાકૃષ્ણ, બડા ભાઈ, બડે સરકાર, દો ભાઈ, જેલ યાત્રા અને છેલ્લે છેલ્લે 'જાની' રાજકુમાર સાથે ગોદાન. પછી તો મનોજકુમારને કોઈ સારી માં નહોતી મળતી, એટલે એની મોટા ભાગની ફિલ્મોમાં કામિનીને એણે માં બનાવી દીધી.

એ જમાનામાં ખૂબ મશહૂર થયેલી ખલનાયિકા કુલદીપ કૌર આ ફિલ્મમાં છે. આ સીખ્ખ અભિનેત્રી હતી તો ખૂબસુરત પણ, એની હથેળીમાં કાંટો વાગ્યો, એ પાક્યો, દવા-બવા ખોટી થઈ ને કુલદીપ ગૂજરી ગઈ.

દેવ આનંદ, દિલીપ કુમાર અને રાજ કપૂરને એકબીજાથી કેટલું બધું સાચવવાનું આવતું હશે? રાજને કામિની કૌશલ કે સુરૈયા સાથે રોમેન્ટિક દ્રષ્યો ભજવવાના હોય, દિલીપને નરગીસ કે સુર... (સોરી, સુરૈયાએ તો દિલીપ સાથે કામ કરવાની ઘસીને ના પાડી દીધી હતી!) કે દેવ આનંદને દિલીપની પ્રેમિકા કામિની કૌશલ અને રાજની પ્રેમિકા નરગીસ સાથે કામ કરવાનું આવે, ત્યારે ઈગ્લિશમાં પેલો ક્યો સરસ શબ્દ છે... યસ, 'ઍમ્બેરેસિંગ' લાગતું હશે? આમ તો છોકરીઓના મામલે ત્રણે એકબીજા ટોટલ નંબરો તોડે એ માંઈલા જ હતા.

યસ. દેવ આનંદ આ ફિલ્મમાં ૨૩-૨૪ વર્ષની ઉંમરનો છે. રૂપ તો પ્રભુએ ઠાંસી ઠાંસીને એટલી ઉંમરે પણ આપ્યું હતું. પણ એક્ટિંગમાં ય એ જમાનામાં ખૂબ સારો હતો. તમને નવાઈ લાગતી હોય તો લાગવા દેજો. નદીના પૂર અને તાજી ઊભી થયેલી નવાઈઓને કદી રોકવી નહીં.  દેવને યુવાનીમાં પૂરેપૂરા વાંકડીયા વાળ હતા. પ્રારંભની એની તમામ ફિલ્મોમાં જથ્થાદાર કર્લી હેર જ દેખાય છે. એ જમાનામાં તો વાળને સીધા કરી આપે એવા સ્ટ્રેઇટનરો પણ નહોતા, તો સાવ સીધા થાય કેવી રીતે? વાઈફ કલ્પના કાર્તિકે ખેંચી ખેંચીને સીધા કર્યા હશે? અમારા પણ એણે જ કર્યા હતા... (એણે જ એટલે કલ્પના કાર્તિકે નહિ... અમારા ઘેરથી!) એક સવાલ તો હજી રહે છે કે, ફિલ્મને સેન્સર સર્ટિફિકેટ ૨૨ એપ્રિલ ૧૯૪૬ના રોજ મળી ગયું હતું ને ફિલ્મ થીયેટરોમાં બે વર્ષ પછી આવી...! ફિલ્મને બે વરસ સુધી રોકવા માટે કોણ જીદ્દી બન્યું હતું?

No comments: