'કહીં દિન, કહીં રાત' ('૬૮)

ફિલ્મ : 'કહીં દિન, કહીં રાત' ('૬૮)
ફિલ્મ    :    'કહીં દિન, કહીં રાત' ('૬૮)
નિર્માતા-દિગ્દર્શક    :    દર્શન સભરવાલ
સંગીત    :    ઓપી નૈયર
ગીતકાર    :    શમ્સ-ઊલ-હુદા બિહારી
રનિંગ ટાઇમ    :    ૧૫ રીલ્સ - ૧૬૫ મિનિટ
થીયેટર   :    અશોક (અમદાવાદ)
કલાકારો    :    વિશ્વજીત, સપના, પ્રાણ, જ્હૉની વૉકર, હેલન, નાદિરા, વીણા, મોહન ચોટી, રામ અવતાર, રિડકુ, અસિત સેન, બી.એમ. વ્યાસ, મનમોહન, મુરાદ, હબીબ, બિપીન ગુપ્તા.

ગીતો
૧.    કમર પતલી, નજર બીજલી,     મહેન્દ્ર કપૂર
૨.    તુમ્હારા ચાહનેવાલા,     આશા ભોંસલે-મહેન્દ્ર
૩.    ઓ યારોં કી તમન્ના હૈ,     મહેન્દ્ર કપૂર
૪.    હમ પે ઈલ્ઝામ યે ક્યૂં હૈ કિ      આશા ભોંસલે
૫.    જબ આ હી ગયે હૈં દર પે તેરે,    મહેન્દ્રકપૂર-આશા-શંકરદાસ
૬.    મુહબ્બત હો ગઇ જીનસે શિકાયત    આશા ભોંસલે
૭.    તુમ્હારે યે નખરે, તુમ્હારી શરારત,     મહેન્દ્ર કપૂર
(ગીત નં. ૩ : અઝીઝ કાશ્મીરી - બાકીના બધા એસ.એસ. બિહારી)

એ જમાનામાંય સિનેમાઘરોમાં દરેક પ્રેક્ષકને એક જ રીવૉલ્વર નહોતા આપતા, કે પૂરી ફિલ્મ ફરજીયાત જોવા બદલે પ્રેક્ષકોના કોરા બરડાં ઉપર મીઠાંમાં બોળેલી ચાબુકો કે હન્ટરો ફટકારવામાં નહોતા આવતા. જુલ્મો-સિતમભર્યા એ થીયેટરો હતા. રીવૉલ્વર આપી હોય તો પહેલી ગોળી ફિલ્મ બનાવનાર નિર્માતા-દિગ્દર્શક દર્શન સભરવાલની છાતીમાં વાગત.

બીજો પ્રેક્ષક ફિલ્મનો હીરો વિશ્વજીતને ભડાકે દેત. મહિલા-વર્ગ (તમે પૂરી જીંદગીમાં જોઇ ના હોય એવી કદરૂપી હીરોઇન સપનાને, ખલનાયિકા નાદિરાને અને વીણાને ઠાર મારત. સાહિત્યનો શોખિન થીયેટરમાં ભરાઇ ગયો હોત, તો ફિલ્મના બન્ને ગીતકારોના ઘેર જઇને પથ્થરબાજી કરી આવત...! જ્હૉની વૉકરે પણ કૉમેડીના નામે નાકમાંથી ગૂંગણા અવાજો કાઢ્યા છે.

સાલી, ફાલતુ ફિલ્મો તો આપણે જીંદગીભર જોઇ હોય - ટેવાઇ ગયા હોઇએ, પણ ફિલ્મ જોતાં જોતાં લેવા દેવા વગરની મોટે મોટેથી ગાળો બોલવા માંડીએ, એવું આપણું વર્તન તો લાઇફ ટાઇમમાં આપણા શ્વસુર-પક્ષે પણ ન જોયું હોય !  પણ ધ ગ્રેટ વિલન પ્રાણ સાહેબ, અદભુત શરીરના વળાંકોની માલકીન હેલન (સી-બ્લ્યૂ કૉન્ટેક્ટ લૅન્સ તો ખરા જ !) અને શત શત શત (હજી બીજા ૫૦ વાર શત શત શત) પ્રણામ આપણા ફૅવરિટ સંગીતકાર ઓમકાર પ્રસાદ નૈયરને. વાત નાની નથી. ફિલ્મ ઠેઠ ૧૯૬૮ની સાલની છે.

એ વખતે આપણા જમાનાના (બર્મન દાદાને બાબદ કરતા) તમામ સંગીતકારો વખારમાં નંખાઇ ચૂક્યા હતા. એકાદી ફિલ્મનું એકાદ ગીત માંડ જાણીતું થયું હોય, ત્યારે '૬૦ના આ દાયકાના અસ્તાચળમાં ઓપી નૈયરના સંગીતનો ઠસ્સો એવો જ તરોતાઝા રહ્યો હતો. એ જમાનામાં રેડિયો-સીલોન, વિવિધ ભારતી કે ઑલ ઈન્ડિયા રેડિયો નિયમિત સાંભળનારા શોખિનો પણ હતા. એક વાર ગીતોનું બૉન્સ જોઇ લો.  ઓપીના સંગીતનો 'સ્ટ્રાઇક-રેટ' શંકર-જયકિશનની બરોબરીએ હતો, એટલે કે, આવનારી એક એક ફિલ્મનું એક એક ગીત લોકપ્રિય થયું હોય. (એમાંય, આ લખનારનું ફૅવરિટ આશા ભોંસલેનું 'મુહબ્બત હો ગઇ જીન સે, શિકાયત ઉન સે ક્યા હોગી ?' તો અંતરાઓમાં ય જગમગે છે.)

ઓપીના સંગીતની બાદશાહત મુહમ્મદ રફી વગર પણ બરકરાર રહી છે. આ એ ગાતો હતો જ્યારે ઓપી-રફી વચ્ચે સંબંધો તૂટયા હતા. બન્ને મહારથીઓ ઘડિયાળને ખોટી પાડી શકે... પોતે મોડા ન પડે, એવા પરફેફ્ટ. ટાઇમો સાચવવા છતાં ક્યારેક તો અપવાદ આવે ને ? - આવ્યો !

રફી સા'બને શંકર-જયકિશનના કોઇ ગીતના રૅકૉર્ડિંગમાંથી ઓપી પાસે પહોંચતા લગભગ અડધો કલાક મોડું થઇ ગયું. ખલાસ ! આ તો 'ઓમકાર' એટલે ભગવાન શંકરનું રૌદ્ર સ્વરૂપ ! ઓપીએ આવતા વ્હેંત રફીને પૂછ્યું - ગુસ્સાથી, ''આટલું મોડું ?'' પેલા તો અમથા ય નમ્ર અને વિવેકી માણસ હતા. સાચી વાત કહી દીધી, 'શંકર જયકિશનના રૅકૉર્ડિંગમાં જરા વાર થઇ ગઇ !'

''બસ... તો હવે પછી તમારા શંકર-જયકિશન માટે જ ગાજો. અહીં ફરી આવવાની જરૂર નથી.''
બસ. એ સંબંધ તૂટયો, એ સાડા ત્રણ વર્ષ તૂટયો. એમાં વચ્ચે એક ઉંબાળીયું ઓપીએ પણ કર્યું હતું. શર્મીલા-વિશ્વજીતની ફિલ્મ 'યે રાત ફિર ના આયેગી'નું રફીનું એક જ ગીત રૅકૉર્ડ કરવાનું બાકી હતું, ''મેરા પ્યાર વો હૈ કિ, મરકર ભી તુમકો જુદા અપની બાંહોં સે હોને ન દેગા.' રફી હજ પઢવા ગયા હતા ને ઓપીને ઉતાવળ હતી. ફિલ ક્યા ? મહેન્દ્ર કપૂર પાસે એ ગીત રૅકૉર્ડ કરાવી લીધું. પાછા આવીને રફી બગડયા, સંબંધોની જેમ !

પણ પેલા સાડાત્રણ વર્ષના વનવાસ કે 'રફીવાસ' પછી એક દિવસ ઓપી ચમક્યા. ઘરના આંગણામાં જુએ છે તો સાક્ષાત રફી - એમના એ જ બાળકસમા સ્માઇલ સાથે - ભેટવા માટેના બન્ને હાથ ખુલ્લા રાખીને ઓપી પાસે આવે છે... શબ્દો કે ઔપચારિકતાની કોઇ ગૂંજાઇશ નહોતી. બન્ને આંખમાં હર્ષના આંસુ સાથે ભેટયા.. ને પાછું સમાધાન ! ઓપીએ આ ઘટના પછી કહ્યું હતું, ''આવો પવિત્ર માણસ બીજો જોયો નથી. અમારી વચ્ચે બોલવાના ય સંબંધ નહોતા. છતાં ખેલદિલીથી રફી સાહેબ સામે ચાલીને મારા ઘેર આવ્યા.''

એ વાત જુદી છે કે, મહેન્દ્ર કપૂર માટે પૂરો આદર બરકરાર રાખીને ઓપીએ કબુલ કર્યું હતું, ''રફીને પડતા મૂકવા, એ મારી કારકિર્દીની મોટી ભૂલ હતી.''

હા, રફી સાથે અબોલાના સમયગાળામાં ઓપી નૈયરે ખાસ કાંઇ ગૂમાવ્યું નહિ. માણસ સોલ્લિડ સર્જક હતો એટલે આજની ફિલ્મની જેમ 'માઇનસ-રફી'ના ગીતો ય સુંદર બન્યા હતા, પણ એક વખત જૂની પ્રેમિકા આશા ભોંસલે સાથે સંબંધ તૂટયો, પછી ઓપી ક્યાંયના ન રહ્યા. આશાની અવેજીમાં દિલરાજ કૌર કે પુષ્પા પાગધરે તે ઈવન  રૂના લૈલા ય ઓપીને ડૂબતા બચાવી ન શક્યા.

પણ, શંકર-જયકિશન, નૌશાદ, બર્મન દાદા, મદન મોહનની જેમ ઓપી પણ સંગીત ચાહકોમાં સાશ્વત રહ્યા છે. કોઇ બે-ચાર ફિલ્મોના સંગીત પર આ લોકો મોહતાજ નથી રહ્યા. નહિ તો વખત એવો હતો કે, ઓપીને હાંકી કાઢવા માટે એક જમાનામાં બધા ભેગા થયા હતા (એકાદ નામ આઘુંપાછું હોઇ શકે !) લતા મંગેશકર વિના આખી કરિયર ચલાવવી, આમાંના કે એમાંના કોઇની તાકાત બહારની વાત હતી. બિનાકા ગીતમાલા કે વિવિધ ભારતી પર ઓપીનું એકે ય ગીત ન આવે, એ માટે ઑલમોસ્ટ તમામ સંગીતકારો ગંદી રમતો રમ્યા છે.

એ જમાનામાં રૅકૉર્ડિંગ માટે પૂરા મુંબઇમાં ૩-૪ સ્ટુડિયો માંડ હતા. બધા સંગીતકારો - જરૂર હોય કે ન હોય - સોલ્ઝરી કરીને આખા મહિનાના બધા સ્ટુડિયો બૂક કરાવી લેતા એટલે ઓપીને પોતાના ગીતા રૅકૉર્ડ કરાવવા સ્ટુડિયો ન મળે. એમાં ય, લતા મંગેશકરનો આ બધા સંગીતકારોને છુપો ટેકો. કાવતરાં એટલે સુધી ઘડાયાં કે, એકાદ શમ્મી કપૂર જેવા ઓપી-ભક્તોને બાદ કરતા ફિલ્મી હીરો ય ઓપીના સંગીતવાળી ફિલ્મોમાં કામ કરવાની ના પાડી દે... છેવટે, વિશ્વજીત, જૉય મુકર્જી કે મનોજ કુમાર જેવા ક્લાસ-થ્રી હીરોની ક્લાસ-ઝેડ ફિલ્મો ઓપીને માંડ મળે. પણ ઓપી જેનું નામ ! હીરો કે ફિલ્મની ક્વૉલિટી ભલે તદ્દન તળીયાની હોય, ઓપીનું સંગીત કોઇપણ ફિલ્મ માટે 'ફિર વોહી દિલ લાયા હૂં' લૅવલનું જ હોય !

બહુ વર્ષો પછી સંગીતકાર શંકરે (જયકિશન) પૂરી ગ્રેસ સાથે પરાજય સ્વીકારીને 'ફિલ્મફેર'ના '૬૮ની સાલના જાન્યુ.ના અંકમાં આપેલા ઈન્ટર્વ્યૂમાં કબુલ્યું હતું, ''ઓપી ગ્રૅટ છે. અમે એમના જેવું (ફિર વોહી... જેવું) સંગીત કેમ ના આપી શક્યા, એ જ અફસોસ છે.''

આજની ફિલ્મ 'કહીં દિન, કહીં રાત' ઓપીના સંગીતને કારણે જ એના નામ સાથે આપણને યાદ રહી ગઇ - ભલે ફિલ્મ જોઇ ન હોય પણ વાર્તા લેખકથી માંડીને દિગ્દર્શકની બેવકૂફીઓ જોઇને આઘાત લાગે કે, ફિલ્મ બનાવતી વખતે કોઇને ભનક નહિ આવી હોય કે, કેટલી બેવકૂફીભરી ફિલ્મ બની રહી છે ! સાવ સામાન્ય બુધ્ધિની વાત છે. ફિલ્મની શરૂઆતમાં વિલનનું પ્રાયવેટ પ્લેન બતાવે છે, એ તરત બીજા દ્રશ્યમાં ટચુકડું બની જાય. રન-વેને બદલે રણની ધરતી પર સડસડાટ ઉતરી કેવી રીતે શકે ?

છેલ્લે આખું વિમાન સળગતું બતાવાય ત્યારે નાનું છોકરૂં ય સમજી શકે કે, લાકડાના પાટીયાનું ખોખું વિમાનના આકારનું બનાવ્યું છે. ફિલ્મના સૅન્સર-સર્ટિફિકેટમાં ફિલ્મની ભાષા 'ઉર્દૂ' જણાવાઇ છે, પણ પૂરી ફિલ્મમાં ઉર્દૂનો છાંટો ય ઊડતો નથી. વિશ્વજીત પાસેથી મોહન ચોટીના લૅવલનું જ કામ લેવાનું હતું, તો મોહન ચોટીને શું કામ હીરો ન બનાવ્યો ? કઇ કમાણી ઉપર વિશ્વજીતને તાંબાના કલરની માથે વિગ પહેરાવાઇ છે ? આમે ય, '૬૦ના દાયકાની સમાપ્તિ વિશ્વજીતનો ય અસ્તાચળ હતો, અને માથેથી વાળ ગાયબ થવા માંડયા હતા, એટલે 'ફોરેનર' લાગવા માટે પીળા વાળની વિગ ઉતાર્યા પછી ય કાળા વાળની એને વિગ જ પહેરવી પડે છે.

હસવું આવવા કરતા ખૂન્નસ વધારે ચઢે, એ એક જમાનામાં વિશ્વજીતનો દાવો સાંભળીને કે ફિલ્મોમાં સફેદ શૂઝ પહેરવાની શરૂઆત એણે કરી હતી. સફેદ-ટાઈટ પૅન્ટ નીચે સફેદ શૂઝના રવાડે આપણા જીતુભ'ઈ ય (જીતેન્દ્ર) ચઢ્યા હતા... પણ 'કૌવા ચલા હંસ કી ચાલ...'ના ધોરણે અસલી હંસ રાજકુમાર 'જાની'થી એક દોરો ય વધારે પર્સનાલિટી કયા હીરોની પડે છે ? આમે ય, વિશ્વજીત 'સૉફ્ટ' હીરો હતો.

દેખાવડો ચોક્કસ કહેવાય પણ ચાલ અને ચેહરામાં ''સ્ત્રૈણ્યપણું'' દેખાયા વિના ન રહે એમાં ય ભ'ઈ, પ્રાણ જેવા સ્નાયુબધ્ધ વિલન સાથે ફેંટમબાજી ઉપર ઉતરી આવે, એટલે વટસાવિત્રીના વ્રતમાં બહેનો વડની આસપાસ ફરતી હોય એવું લાગે ! ફિલ્મ 'ગુડ્ડી'માં શૂટિંગ જોવા આવેલી જયા ભાદુરીને સમજાવતા પ્રાણ કહે છે, ''ધર્મેન્દ્ર તો વૈસે ભી હટ્ટાકટ્ટા હૈ, લેકીન મૈંને તો ઐસે ઐસે (ખેંખલી) હીરોં સે માર ખાયા હૈ, જીસ કો મૈં ફૂંક ભી મારૂં તો-'' !

પણ દર્શક તરીકે વારંવાર જોવાને કારણે જોવી ન ગમે, એવી માથે પહેરાતી વિગોનું છે. પ્રાણ કે હેલનને કોઇ ફિલ્મમાં વિગ પહેર્યા વિના ચાલ્યું નથી. '૭૦ના દાયકાની તો તમામ હીરીનોને પણ વિગ વિના ચાલ્યંન નથી. નારીયેળની સાઇઝની બનાવટી અંબોડા, જીંથરા જેવા ચોટલાં, ખોટા વાળ, સ્વિચ અને ચીતરી ચઢે એવી હૅટ-સ્ટાઇલોમાંથી છુટકો એક માત્ર પરવિન બાબએ અપાવ્યો. ખભા પાછળ છુટા અને સરખા કાપેલાં વાળની ફેશન પરવિને શરૂ કરી, તે આજની હીરોઇનો સુધી ચાલુ છે.

ફિલ્મનું નામ 'કહીં દિન, કહીં રાત' મજાક ખાતર જ પાડયું હશે. ફિલ્મની વાર્તામાં ક્યાંક સુખ ને ક્યાંક દુ:ખ - જેવી વાત આવતી નથી. ફિલ્મને જેમ્સ બૉન્ડ જેવી થોડીકે ય લાગે, એવો હાસ્યાસ્પદ પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. હીરો વિશ્વજીત સી.આઇ.ડી.છે અને દેશના ગદ્દારોને ફક્ત એકલે હાથે પહોંચી વળે છે. એની મદદમાં કોઇ ફોર્સ નથી. દેશનો ગદ્દાર પ્રાણ છે, પણ એ તો ગદ્દારી બાજુ પર રાખીને, હીરઇનનાં બાપુને વર્ષો સુધી પૂરી રાખી. એની પ્રેમિકા નાદિરાની મદદથી હીરો ભરેલી થેલી ક્યાં મૂકી છે, એ ડોહા પાસે ઓકાવવા મેહનત કરે છે.

વચમાં જહૉની વૉકરને મૂક્યો છે, પણ એ કોણ છે, ફિલ્મમાં એનું શું કામ કરે ને કઇ જાતની કૉેમેડી કરે છે, તે તો કોઇ હસ્યું હોય તો ખબર પડે એની બુધ્ધિની લઠ્ઠ જેવી પ્રેમિકા મલ્લિકા (મુમતાઝની બહેન) મૂળ તો અસલી જીવનમાં કૉમેડિયન મેહમુદની (વન ઑફ ધ) પ્રેમિકાઝ હતી, પણ એણે ભૂલ કરી મુમતાઝ સાથે મેહમુદની ઓળખાણ કરાવવાની 'ફિર ક્યા ?' મેહમુદે ઘટના સ્થળે જ મલ્લિકાને પડતી મૂકીને મુમતાઝને અપનાવી લીધી. (બનતા સુધી, મલ્લિકા દારાસિંઘના ભાઇ રણધાવાને પરણી હતી !)

સાલ ૧૯૬૮ની હતી અને અમારૂં એસ.એસ.સી. (મેટ્રિક)નું વર્ષ. યાદ છે, છેલ્લી પરીક્ષા પતી કે તરત અમે ફિલ્મ જોવા નીકળી પડયા હતા, ને બીજે ક્યાંય ટિકીટ ના મળી એટલે અશોક ટૉકીઝમાં 'કહીં દિન, કહીં રાત' જોયું હતું, નહિ તો નૉવેલ્ટીમાં દિલીપ કુમારનું 'આદમી' જોવું હતું, જેના ઉતરી ગયા પછી ધર્મેન્દ્ર-માલા સિન્હાનું 'આંખે' આવ્યું હતું. પ્રકાશમાં દાદામોનીનું 'આશીર્વાદ', લક્ષ્મીમાં નંદા-સંજયનું 'અભિલાષા', એ પછી ત્યાં જ જીતુ-બબિતાનું 'ઔસાદ'. એલ.એન.માં વહિદા-ધર્મેન્દ્રનું 'બાઝી', અલંકારમાં મીના-ધર્મેન્દ્રનું 'બહારોં કી મંઝિલ', રીગલમાં શમ્મી કપૂરનું 'બ્રહ્મચારી', રૂપાલીમાં કિશોરકુમારનું 'દો દૂની ચાર', રીલિફમાં 'દો કલીયાં', 'નૉવેલ્ટીમાં દેવ આનંદ-વૈજુનું 'દુનિયા'', લાઇટ હાઉસમાં જૉય મુકર્જીનું 'એક કલી મુસ્કાઇ' ને ત્યાં જ શશી કપૂરનું 'હસિના માન જાયેગી', ને ત્યાં જ એ જ જૉયનું 'હમસાયા', રૂપમમાં 'ઈઝ્ઝત', રૂપાલીમાં 'ઝૂક ગયા આસમાન', પ્રકાશમાં નંદા-શશીનું 'જુઆરી', લાઇટ હાઇસમાં શશી-આશાનું 'કન્યાદાન', કૃષ્ણમાં સુનિલ દત્તે તેના ભાઇ સોમ દત્ત માટે બનાવેલું 'મન કા મીત' (જે વિનોદ ખન્ના, લીના ચંદાવરકર અને સંધ્યા રાનીની પહેલી ફિલ્મ હતી.) એલ.એન.માં ધરમ-શર્મીલાનું 'મેરે હમદમ મેરે દોસ્ત', રીલિફમાં 'જાની' રાજકુમારનું 'મેરે હુઝુર', રૂપમમાં એનું જ 'નીલ કમલ', રૂપાલીમાં મેહમુદનું 'પડોશન', રીગલમાં 'રાજા ઔર રંક', પ્રકાશમાં 'સાધુ ઔર શૈતાન', હેમા માલિનીની પહેલી ફિલ્મ અને એ ય રાજ કપૂર સાથે 'સપનોં કા સૌદાગર' કઇ ટૉકીઝમાં આવ્યું હતું, તે પાકું યાદ નથી.