કંગન(૧૯૩૯)

ફિલ્મ : કંગન(૧૯૩૯)    
નિર્માતા : બોમ્બે ટોકીઝ- મુંબઈ
દિગ્દર્શક : ફ્રાન્ઝ ઓસ્ટીન
સંગીતકાર : સરસ્વતી દેવી
ગીતકાર : પ્રદીપજી, નરોત્તમ વ્યાસ, ભક્ત કબીર
રનિંગ ટાઈમ : ૧૪- રીલ્સ
કલાકારો : અશોક કુમાર, લીલા ચીટણીસ, મુબારક, વી.એચ.દેસાઈ, પી.એચ.પીઠાવાલા, પ્રોતિમા દેવી, સરોજબોરકર, નાના પળશીકર, નરેન્દ્રનાથ તુલી, કરૂણા દેવી, અરૂણ કુમાર, રાનીબાલા, સરલાકુમારી અને બલવંત સિંહ.

ગીતો
૧. જલ ભરને કો ચલી રી ગુઇયાં,  ચંચલ ધારા.. લીલા ચીટણીસ
૨. મૈં તો આરતી ઊતારૂં રાધેશ્યામ કી રે, ..લીલા- પ્રદીપજી
૩. રાધા, રાધા પ્યારી રાધા,  લીલા ચીટણીસ- અશોકકુમાર
૪. હવા તુમ ધીરે બહો, મેરે આતે હોંગે  લીલા ચીટણીસ
૫. સૂની પડી રે સિતાર મીરાં કે જીવન કી, લીલા ચીટણીસ
૬. કયું બજે હૃદયવીણા કે તાર, લીલા ચીટણીસ- અશોકકુમાર
૭. અરે રે કબીર, સુન લે કબીર, રમૈય્યા કી જોરૂને લૂંટા... પ્રદીપજી
૮. મારે રામ, જીલાવે રામ, માર ન સકતા કોઈ... પ્રદીપજી
૯. રાધે, બંશી રહી પુકાર, મથૂરા જાતે નંદકુમાર... અરૂણકુમાર- સાથી
૧૦. બંદે, નાંવ કા લંગર છોડ, ઉમડી તેરી નૈન કી  ... અરૂણ કુમાર
૧૧. જોગન ભટક રહી હૈ બન બન, .. લીલા ચીટણીસ
૧૨. મરણ રે તુ હી મેરો શ્યામ સમાન, ઘોર ઘટા કા મોર... કાંતિલાલ
(કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના બંગાળી ગીત પર આધારિત)
ગીત નં.૨ કવિ પ્રદીપજીએ ફિલ્મો માટે લખેલું પ્રથમ ગીત

ગીત નં.૧૨ ગાયક કાંતિલાલ પચ્ચીગર સુરતના ગુજરાતી હતા.

ન્યૂ થીયેટર્સ- કલકતાની ખૂબ જામેલી ફિલ્મ 'કપાલ કુંડલા' (પિયામિલન કો જાના... અને 'યૂં દર્દભરે દિલ કી આવાઝ સુનાયેંગે.. બન્નેના ગાયક પંકજ મલિક.. સંગીત પણ એમનું જ !' અને મુંબઈમાં એ જ વખતે મુંબઈની 'બોમ્બે ટોકીઝ'ની આ ફિલ્મ 'કંગન' રીલીઝ થઈ. પ્રેક્ષકોને બન્ને ફિલ્મો સરખે હિસ્સે ગમેલી. એ જમાનામાં હિંદી ફિલ્મો બનાવતી વાડિયા મૂવિટોન.

હિંદુસ્તાન સીનેટોન, મોહન પિકચર્સ- મુંબઈ, પ્રકાશ પિકચર્સ- મુંબઈ, મિનરવા મૂવિટોન- મુંબઈ, રણજીત મૂવિટોન- મુંબઇ, પૂનાની પ્રભાત ફિલ્મસ, ભવનાની પ્રોડક્શન્સ- મુંબઈ, મિનરવા મૂવિટોન, મુંબઈ, પૂનાની સરસ્વતી સીનેટોન અને કલકત્તાનું માદન થીયેટર્સ (હજી ૭-૮ મોટી કંપનીઓના નામ રહી જાય છે, એની મને ખબર છે.)

પણ જમાનો અને તંદુરસ્ત હરિફાઈ, મુંબઈ- કોલકાતાના અનુક્રમે 'બોમ્બે ટોકીઝ'અને 'ન્યૂ થીયેટર્સ' વચ્ચે જ વધુ જોરમાં હતી. આ બાજુ દેવિકારાણી અને હિમાંશુ રોય ને પેલી બાજુ સરકાર-રાજ... બી.એન.સરકાર ! બન્ને સ્ટુડિયો સ્વચ્છ અને સામાજીક ફિલ્મો બનાવતા... એ જમાનામાં મશહૂર થયેલ ધાર્મિક, મારધાડ કે કહેવાતી ઐતિહાસિક ફિલ્મો નહિ ! ૧૯૩૧માં ભારતમાં સૌથી પહેલી 'બોલતી ફિલ્મ' ટોકી... મુંબઈના જ પારસી નિર્માતાઓએ 'ઇમ્પીરિયલ મૂવીટોન'નામની કંપની શરૂ કરી ભારતની પહેલી 'ટોકી' ફિલ્મ 'આલમ આરા'બનાવી. માસ્ટર વિઠ્ઠલ એનો હીરો હતો અને હીરોઈન ઝૂબૈદા ( જે વર્ષો પછી ફિલ્મ 'રામ ઔર શ્યામમાં દિલીપ કુમારની માં કે માસી-બાસીના રોલમાં આવી હતી. ૧૪ માર્ચ ૧૯૩૧ના દિવસે મુંબઈના મેજેસ્ટિક સિનેમામાં આ ફિલ્મ આવી હતી.'

પ્રજા એ દિવસોમાં કેવી ફિલ્મોથી ખુશ થતી ! ૧૯૩૧ થી ઓલમોસ્ટ ૧૯૫૦ સુધી બનેલી અનેક ફિલ્મોના નામો આજે હાસ્યાસ્પદ લાગે... 'જેન્ટલમેન ડાકૂ','કલકત્તા આફટર મિડનાઈટ', કે 'સિપાહી કી સજની' જેવા નામો રખાતા. વ્હી. શાંતારામે ૧૯૩૯માં ફાયરબ્રાન્ડ હીરોઈન શાંતા આપ્ટેને લઈને 'દુનિયા ના માને' બનાવ્યું, જેમાં શાંતાએ પૂરા બ્રિટિશ- ઉચ્ચારો સાથે ઇંગ્લિશ કવિ લોંગફેલોની કવિતાin the worlds broadfiled of battle ગાયું હતું.

પણ બોમ્બે ટોકીઝની આ ફિલ્મ 'કંગન'માટે ખાસ લખવું પડે કે, ફિલ્મ ૧૯૩૯માં બની હોવા છતાં આ બ્લેક-એન્ડ- વ્હાઈટ ફિલ્મની પ્રિન્ટ ફોટોગ્રાફી અને સાઉન્ડ હજી ગઈ કાલે જ લેબોરેટરીમાંથી આવી હોય, એટલી નયનરમ્ય છે. બોમ્બે ટોકીઝની મોટાભાગની ફિલ્મો જર્મનીના દિગ્દર્શક ફ્રાન્ઝ ઓસ્ટીને દિગદર્શિત કરી હતી. દાદામોની ઇ.સ.૧૯૧૧માં જન્મ્યા હતા, એટલે આ ફિલ્મમાં ૨૮- વર્ષની ઉંમરના જોવા મળે. ફિલ્મ 'ગાઈડ' જેવી અનેક ફિલ્મોમાં બારમાસી રોતડ મા બનતી લીલા ચીટણીસ આ ફિલ્મની યુવાન હીરોઈન છે.

લીલા હોય કે નાના પળશીકર હોય, એ બન્ને જનમજાત ગરીબ અને રોતડાં જ લાગે, નવી એકટિંગ કરવાની જરૂર જ નહિ ! જોકે, આ જમાનામાં તો એ યુવાન હતી 'સિનેતારીકાઓનો મનપસંદ 'લક્સ' સાબુમાં આજ સુધી સેંકડો હીરોઈનોએ નાહી નાંખ્યું હશે, પણ 'લક્સ'ની સૌથી પહેલી એડ.ની મોડેલ લીલા ચીટણીસ હતી. એનો દીકરો માનવેન્દ્ર ચીટણીસ યોગ્યપુત્ર સાબિત ન થતા લીલા કાયમ માટે અમેરિકા જતી રહી અને ત્યાંના 'ડેનબરી- કનેકિટકટ'માંજ ૧૪ જુલાઈ, ૨૦૦૩માં અવસાન પામી. 

( દાદામોનીથી ઉંમરમાં એ દસ મહિના જ નાની હતી.) એનું અસલી નામ 'લીલા નગરકર' હતું ને બે વાર પરણી હતી. યસ. એ ખૂબ બ્રિલિયન્ટ હતી. સ્પોકન-ઇંગ્લિશ ઉપર એના પ્રભાવની સરખામણી 'ધી ગ્રેટ' શાંતા આપ્ટે સાથે થતી. એના ચહેરાનો પ્રભાવ એવો હશે કે, નાના પળશીકર કે મનમોહન કિશ્નની જેમ કાયમી રોતડ ચેહરાને કારણે લીલા ચીટણીસને કાયમ દુ:ખીયારી, ગરીબ અને રડતીમાં ના રોલ જ વધારે મળ્યા. અલબત્ત, એના જમાનાની તમામ અભિનેત્રીઓમાં શાંતા આપ્ટે જ સુપર- સ્ટાર હતી. અભિનયમાં લલિતા પવારનો નંબર કદાચ પહેલો મૂકવો પડે.        

ફિલ્મ 'કંગન' બોમ્બે ટોકીઝની ફિલ્મ હોવાથી એનું બધે બધું સ્વચ્છ અને સંસ્કારી તો હોય જ, વાર્તા કે અભિનયમાં આછકલાઈ તો ન્યુ થીયેટર્સની ફિલ્મોમાં ય જોવા ન મળે. યસ, અભિનય અને સંવાદો બોલવાની ઢબ પુરૂષ એકટરોની ય થોડી સ્ત્રૈણ્ય લાગે. સંવાદ- લેખનમાં વપરાતી હિંદી ક્યારેક વધુ પડતી કાવ્યમય અને વ્યાકરણાચ્છાદિત લાગે.  

'જા ન સકોગી મુઝે યહાં મઝધાર મેં ડૂબો કે...!' ક્યારેક તો પુરૂષ કલાકારો ય પ્રેમના સંવાદો સ્માઈલ સાથે દાઢી ઉપર પહેલી આંગળી અડાડીને બોલે, અશોક કુમાર તો ગ્રેટ અને પછી 'ધી ગ્રેટેસ્ટ' એક્ટર તો બહુ પછી થયો. એ પણ સાચું કે, એના જમાનામાં હીરોના મેદાનમાં ભાગ્યે જ કોઈ હરિફાઈ હતી. કુંદનલાલ સાયગલ 'ધી બેસ્ટ' ગાયક હતા. પણ 'ધી વર્સ્ટ એકટર હતા. પૃથ્વીરાજ કપૂર હીરોના વ્યકિતત્વમાં સર્વોત્તમ અને આલમ આરા'માં પણ એ ઓલમોસ્ટ હીરો હતા.)         

ફિલ્મ 'કંગન'ની વાર્તા આજે તો તદૃન સરળ અને સપાટ લાગે. ગામના જમીનદાર (મુબારક)નો એકનો એક દીકરો અશોક કુમાર શહેરમાં ભણીને પાછો આવે છે. એ નાનકડા ગામના મંદિરના પૂજારી (પી.એચ.પીઠાવાલા) ને એક ત્યજાયેલી બાળકી (લીલા ચીટણીસ) મળે છે, જે મોટી થઈને અશોક કુમારના પ્રેમમાં પડે છે. સ્વાભાવિક છે, એના જમીનદાર બાપને આ સંબંધ મંજૂર નથી. 

અશોકે લીલાને પ્રેમની ભેટસ્વરૂપે સોનાના બે કંગન આપ્યા હોય છે. ( જેનું આઘાતજનક રીતે ફિલ્મમાં કોઈ મહત્વ નથી.) એ દરમ્યાન જમીનદાર પૂજારીને ધમકાવીને એક મહિનામાં લીલાના લગ્ન બીજે કરાવી દેવાની ધમકી આપે છે. અશોક કુમાર લાચાર છે, એને શહેરમાં મોકલી દેવામાં આવે છે, જ્યાં એ પોતાની આ પ્રેમિકાના નામ ઉપરથી 'રાધા'નામની નોવેલ લખે છે, જેના ઉપર શહેરની એક ધનવાન યુવતી(સરોજ બોરકર) મોહિત થાય છે, પણ અશોકને એવો કોઈ ઇન્ટરેસ્ટ નથી. છેવટે થોડા ઘણા નાટકીય અખાડા પછી ફિલ્મનો ધાર્યા મુજબનો સુખદ અંત આવે છે.           

જમીનદાર બનતો મુબારક 'અનારકલી' જેવી થોડી ઘણી ફિલ્મોમાં શહેનશાહ અકબરના કિરદારમાં આવ્યો, પણ સોરી...'મુગલ-એ-આઝમ'ના જીલ્લે ઇલાહી પૃથ્વીરાજ કપૂરને અકબર તરીકે સ્વીકાર્યા પછી જગતભરનો કોઈ અકબર આંખમાં વસે નહિ. કોમેડિયન આગા ઉઘાડે છોગ મા-બેનની ગાળો ભલભલી હીરોઈનો કે હીરોના બોલતો આ મુબારક અને પૃથ્વીરાજ કપૂરને 'આદર્શ માનીને' થયેલો. સાયલન્ટ ફિલ્મોના જમાનામાં સ્ટુડિયોમાં શૂટિંગ વખતે કલાકારોએ ફક્ત હોઠ ફફડાવવાના. બોલે તોય અવાજ રેકોર્ડ ન થાય.        

નવો નવો શૂટિંગ જોવા ગયેલા આગા આ બન્ને એક્ટરોના 'સંવાદો' સાંભળીને ચોંકી ગયેલો. પૃથ્વીરાજ- મુબારક એક બીજાના મજાકીયા ગયેલા આગા ઉપર આ દ્રશ્ય- શ્રાવ્ય કાર્યક્રમની કાયમી અસર રહી ગઈ. ગાળો બોલવી એને ગમવામાંડી ને પછી તો ગાળો એની જીવનશૈલી થઈ ગઈ. નરગીસ એકવાર આવી ગાળો સાંભળીને નારાજ થઈ ગઈ, પણ મીના કુમારી કે માલા સિન્હાની ય આગા પરવાહ ન કરતો. એક માત્ર નૂતન હાજર હોય, ત્યારે આગાએ જીભડો સંભાળી રાખવો પડતો. નૂતન તાબડતોબ સ્ટુડિયો છોડીને નીકળી ગઈ ને હજાર મનામણાં અને આગાની માફી પછી નૂતન પાછી આવી.     

એવો જ બીજો કોમેડિયન વી.એચ.દેસાઈ હતો. આપણો પાક્કો ગુજરાતી. ફિલ્મ 'કિસ્મત'માં એ લોકોને બહુ ગમી ગયો. એ ગાળો તો નહોતો બોલતો પણ દર મિનિટે સંવાદો ભૂલી જતો. એકનું એક દ્રશ્ય શૂટ થયા પછી ફરી ફિલ્માવવું પડે, એને 'રીટેક' કહેવાય. દેસાઈ સાહેબને આવા રીટેક્સની વણઝારો ચાલતી. બે શબ્દોનો સંવાદ હોય તો ય દેસાઇ ભૂલી જાય.  

એક એક રીટેક ફિલ્મના નિર્માતાને ખૂબ મોંઘો પડે- ખાસ કરીને ફિલ્મની પટ્ટી વેડફાતી રહે. દેસાઇ પોતે પણ સમજતો પણ યાદશક્તિ એના હાથની- સોરી, મગજની વાત નહોતી. અશોકકુમાર અને અગનજવાળાસમો લેખક સઆદત હસન મન્ટો વી.એચ.દેસાઈના જીગરી દોસ્તો, પણ આમાં તો એ ય શું કરી શકે ? સ્વ. ગુજરાતી હાસ્યલેખક બકુલ ત્રિપાઠીનાને હાઈટ-બોડી , ચહેરો અને બોલવાની સ્ટાઈલ દેસાઈને હૂબહૂ મળતા આવે. વી.એચ.દેસાઈ વલસાડ- નવસારી બાજુના અનાવિલ બ્રાહ્મણ હતા- અલબત્ત, આ બાબતે હું શ્યૉર નથી !

તમે વિચાર કરો ૧૯૬૯માં આવેલી ફિલ્મ 'જવેલથીફ'માં પીઢ બંગાળી એકટ્રેસ પ્રોતિમાં દેવી દેવ આનંદની મા બને છે, એજ પ્રોતિમા આ ૧૯૩૯માં બનેલી 'કંગન'માંય ઘરડી ડોસીનો રોલ કરે છે. સવાલ એ થાય કે, નઝીર હૂસેનની માફક ઘણાં લોકો જન્મથી જ વૃધ્ધ કેમ હશે ? નાના પળશીકર( આ ફિલ્મમાં વૃધ્ધનો જ રોલ કરે છે) મનમોહન કૃષ્ણ, શિવરાજ, યાકુબ, મુબારક, એસ.એન.બેનર્જી કે પહાડી સન્યાસ અને આ બાજુ લીલા, લલિતા (પવાર) નિરૂપા રોય, જીલ્લોબાઈ કે એવી ઘણી બધી ચરીત્ર- અભિનેત્રીઓ જન્મથીજ ઘરડી લાગતી હશે !( પાછા આ બધા રોતડાં..) યસ.જોવી ગમે એવી ચરીત્ર- અભિનેત્રીઓ પણ હતી. અચલા સચદેવ, સુલોચના લાતકર, વીણા કે છેલ્લે છેલ્લે રિમા લાગૂ જોવા ગમતા.

ફિલ્મનું સંગીત સરસ્વતી દેવી નામની મૂળ પારસી ખુર્શિદ મીનોચર- હોમજીએ આ હિંદુ  નામ રાખવાનું કારણ એ હતું કે, એ સમયના અત્યંત રૂઢિચુસ્ત પારસી સમુદાયને પોતાની કોઇ સ્ત્રી નાટક- સિનેમામાં કામ કરે, તે મંજૂર નહોતું. એની બહેન માણેક મીનોચર હોમજી પણ શાસ્ત્રીય ગાયિકા હતી. હવે તો બધાને ખબર છે કે, કિશોરકુમારે, કોઈ હમદમ ન રહા... પૂરેપૂરું ગીત અને ધૂન સરસ્વતીદેવીની ફિલ્મ 'જીવનનૈયા'માંથી સીધી ઉઠાંતરી હતી, જેની ક્રેડિટ કિશોરે આપી નહોતી. ફિલ્મના પરદા ઉપર આ ગીત દાદામોનીએ ગાયું હતું અને એમણે જ ટીવી- ઇન્ટવ્યૂમાં આ વાત જાહેર કરી હતી. ગુજરાતને તો ગર્વ થાય કે, હિંદી ફિલ્મોની સર્વ પ્રથમ સ્ત્રી- સંગીતકાર એક ગુજરાતી હતી.