‘શ્રી. ૪૨૦’ (’૫૫)

ફિલ્મ :‘શ્રી. ૪૨૦’ (’૫૫)

બેનર : આર. કે. ફિલ્મ્સ

નિર્માતા દિગ્દર્શક : રાજ કપૂર

સંગીત : શંકર- જયકિશન

ગીત : શૈલેન્દ્ર- હસરત

રનિંગ ટાઇમ : ૧૬૮ મિનિટ

કલાકારો : રાજ કપૂર, નરગીસ, નાદિરા, નેમો, ભુડો અડવાણી, લલિતા પવાર, નાના પળશીકર, હરિ શિવદાસાણી, પેસી પટેલ, રમેશ સિન્હા, રાશિદખાન, શીલા વાઝ, એસ. પી. બેરી, કઠાના અને શૈલેન્દ્ર તેમજ જયકિશન.

ગીતો

૧. મેરા જૂતા હૈ જાપાની, યે પતલૂન ઇંગ્લીસ્તાની મુકેશ- કોરસ

૨. દિલ કા હાલ સુને દિલવાલા, સીધી સી બાત મન્ના ડે

૩. ઇચક દાના બીચક દાના, દાને ઉપર દાના લતા- મુકેશ કોરસ

૪. મૂડ મૂડ કે ના દેખ મૂડ મૂડ કે... આશા ભોંસલે, મન્ના ડે કોરસ

૫. ઓ જાનેવાલે મૂડ કે જરા દેખતે જાના લતા મંગેશકર

૬. પ્યાર હુઆ ઇકરાર હુઆ હૈ, પ્યાર સે ફિર ક્યું લતા- મન્ના ડે

૭. રમૈયા વસ્તાવૈયા, રમૈયા વસ્તાવૈયા રફી, લતા, મુકેશ, કોરસ

૮. શામ ભઇ, રાત આઇ લતા મંગેશકર

(ગીત નં.-૮ ફિલ્મમાં નથી)

રાજ કપૂરનું નામ રશિયા અને ચીનમાં ખરેખર આટલું પોપ્યુલર છે કે ફક્ત એના માટેની લાગણીથી જરા બઢાઈ- ચઢાઈને વાતો કરવામાં આવે છે એની ખાત્રી હું ચીન ગયો ત્યારે મન મૂકીને કરી લીધી. મને હતું જ કે ભલે રાજનું નામ ’૫૫ની સાલના એ જમાનામાં થોડું ઘણું જાણીતું થયું હોય, પણ ચીનના શેનયાંગ શહેરમાં (જે ઓલમોસ્ટ મુંબઈની બરોબરીમાં આવે, એટલું મોટું છે.) મારી ઉંમરના નૌજવાનોને રાજ કપૂર વિશે પૂછવા માંડ્યું. છાતીની આરપાર એક મસ્ત પવનની ટીસ નીકળી જાય ને એક ભારતવાસી તરીકે ફખ્ર ઉપર ફખ્ર થતા રહે એવું તો ત્યારે બન્યું કે, મોટી ઉંમરવાળાઓને તો ‘મેરા જૂતા હૈ જાપાની’ અને ‘આવારા હૂં’ આવડતા જ હતા, પણ મારા પુત્ર સમ્રાટની ચાઇનીઝ પાર્ટનર છોકરીઓએ પણ આ બન્ને ગીતો સાહજીકતાથી ગાઈ સંભળાવ્યા. અફ કૉર્સ, એ લોકોને અત્યારે અમિતાભ બચ્ચન, શાહરુખખાન, અને ૠત્વિક રોશન વધારે પ્રિય છે.

... એન્ડ અફ કૉર્સ...રાજ કપૂર વિશેની ડૉક્યુમેન્ટરી ફિલ્મમાં એના એ વખતના રશિયા પ્રવાસની ઝલકો જોવી ગમે એવી છે, જેમાં ધોળીયા રશિયનો રાજ પાછળ કેવા પાગલ હતા, તે આપણી નજર સામે જોવા મળે છે. રસ્તા વચ્ચેથી એમની કારમાં સરઘસરૂપે રાજ, નરગીસ અને નિરૂપા રોયને ત્યાંની પ્રજા ખૂબ આવકાર આપે છે. એ લોકો રાજ- નરગીસને એમની સાથે નચાવે છે, ત્યારે ખુદ દેવઆનંદ પણ પાછળ ટોળામાં ઊભો ઊભો તાળીઓ વડે ડાન્સમાં જોડાયેલો દેખાય છે, સાથે બિમલ રૉય પણ ખરા. એ લોકો ’૬૭માં ફરી રશિયા ગયા ત્યારે પણ લોકઅભિવાદનરૂપે રાજ કપૂર પાસે રશિયનોએ ગવડાવ્યું, ત્યારે મૂકેશને સાથે રાખીને રાજ ‘સજન રે જૂઠ મત બોલો’ ગાયું એની વિડિયો તમે યુ-ટ્યુબ પર પણ જોઈ શકો છો.

રાજ કપૂર આ બઘું ગ્લોબલ માનપાન ડિઝર્વ પણ કરતો જ હતો ને ! એની પહેલી ઓળખાણ ફિલ્મ એક્ટર તરીકે નહિ, સર્જક તરીકે અપાય છે. સર્જક પોતાની મૌલિક કલા દ્વારા સમાજને કંઈક આપે છે ને પાછું સમાજ માટે એ ઉપલબ્ધિ બની જાય છે. રાજે પોતાની ફિલ્મોમાં કોઈને કોઈ મેસેજ આપ્યો છે. (ટિકિટ લઈને ફિલ્મ જોવી જોઈએ, એવો મેસેજ નહિ...!) ચાર્લ્સ ચેપ્લિનની બે-ચાર ફિલ્મો જોઈ લેનારા ય કહેતા હોય છે કે રાજ કપૂર ચાર્લીની નકલ કરત હતો. અરે ભાઈ, નકલ ફક્ત ચાર્લીના વિચારોની અને થોડે ઘણે અંશે લિબાસની, બાકી ફિલ્મો એણે સંપૂર્ણ મૌલિક બનાવી છે.

ફિલ્મ તો ’૫૫માં બની હતી પણ એ વખતે ફિલ્મમાં કામ કરનારાઓ મોટા ભાગના જાણીતા નામો હતા. જાણીતા નહોતા તે ય જોયે જાણીતા હતા, નામથી નહિ હોય. જેમ કે ફિલ્મનો મુખ્ય વિલન નેમો આમ તો સાયગલના વખતનો પણ ‘શ્રી ૪૨૦’ પછી મોટા ભાગે તો એ કોઈ ફિલ્મમાં દેખાયો નથી. સિંધી એક્ટર ભૂડો અડવાણી સંપૂર્ણ બોખો હતો અને એમાંથી કોમેડી ઉભી થતી. (લપક ઝપક તુ આ રે બદરવા...) ઇફ્‌તેખાર એ જમાનામાં ય પોલીસ ખાતા સિવાય ક્યાંય ફિટ થાય એમ નહોતો. નરગીસના પિતા નાયમપલ્લી છે. જે પ્રારંભમાં જ નેમો સેઠની ગાડીમાં એમની આજુબાજુમાં બેઠેલી બન્ને સ્ત્રીઓમાં ખાસ તો મને જોવી ગમે એવી યુવાન સુંદર સ્ત્રી ઇંદિરા બિલ્લી હતી અને તમને જોવી ગમે એવી બુઢ્ઢી અનવરીબાઈ હતી. નાદિરા અને નેમોના પેઇજ-થ્રી ગ્રૂપમાં લંગડો ધનિક નાના પળશીકર, સફેદ બાલ-દાઢીવાળો પેસી પટેલ અને ‘વડ્ડી સાંઈ...’ બોલતો સિંધી રાજકપૂરનો વેવાઈ ને બબિતાનો પિતા હરિ શિવદાસાણી, ટુનટુન એક દ્રષ્ય પૂરતી દેખાય છે પણ ટાઇટલ્સમાં તેનું અસલી નામ ‘ઉમાદેવી’ આપ્યું છે. સંગીતકાર જયકિશનને નાદિરાનો પત્તેબાજ જ્હૉની બનાવાયો છે, તો ગીતકાર શૈલેન્દ્ર રાજ કપૂર જ્યારે ‘રાજ, રાજ, રાજ એન્ડ કંપની’ શરુ કરે છે ત્યારે જાપાન- અમેરિકાના ટૅલિફોન કોલ્સ કરતો ઓપરેટર બને છે. રદ્દીવાળો પારસી કાકો રાશિદખાન છે, તો રાજ કપૂરને વારંવાર ‘યે બમ્બઈ હૈ’ની સલાહ આપતો ભિખારી એમ. કુમાર બને છે, જેને તમે ‘મુગલ-એ-આઝમ’માં સંતરાશ એટલે કે શિલ્પીના રોલમાં રફી સાહેબનું ગીત ‘ઝીંદાબાદ, ઝીંદાબાદ, અય મુહબ્બત તુ ઝીંદાબાદ’ ગાતો જોયો છે. ‘રમૈયા વસ્તાવૈયા, મૈને દિલ તુઝકો દિયા’ ગીતમાં ડાન્સ કરતી સ્ત્રી શીલા વાઝ અને એની સાથે આ જ ફિલ્મનો ડાન્સ- ડાયરેક્ટર સત્યનારાયણ છે. (આ ગીતના શબ્દો મુળ તેલુગુ ફિલ્મમાંથી સીધા જ લેવાય છે.), ‘ઇચક દાના બીચક દાના...’ ગીતમાં નરગીસ બાળકોને ભણાવે છે, એમાંની એક છોકરી સાધના (મોટી થઈને ફિલ્મ ‘દુલ્હા- દુલ્હન’માં રાજની હીરોઇન બને છે.) હતી. ‘પ્યાર હુઆ, ઇકરાર હુઆ...’ ગીતમાં ‘ફિર ભી રહેગી નિશાનીયાં...’ શબ્દો વખતે ત્રણ નાના બાળકો રેઇનકોટ પહેરીને ફૂટપાથ પરથી જતા દેખાય છે તેમાં રણધીર કપૂર, મોટી પુત્રી રિતુ અને રિશી કપૂર છે. આ ગીતમાં વરસાદ સ્ટુડિયોનો બનાવટી હોવા છતાં, પવનની લહેર વરસાદને ઉપાડી જતી ફિલ્માઈ છે, તે દ્રષ્ય તો અદ્‌ભુત છે જ, પણ એ લહેરને લઈ જતી હવાને બિરદાવવા શંકર- જયકિશને વૉયલિન (ઓરકેસ્ટ્રા) વગાડી છે તે નિઃશંકપણે ઠંડક ઉપજાવતી ઘટના છે. એ વાત તો છૂપી નથી કે, રાજ કપૂર સ્વયં સંગીતકાર પણ હતો. એની ફિલ્મોના કોઈ અપવાદોને બાદ કરતા તમામ ગીતોની ઘૂન એણે પોતે બનાવી છે. નવાઈ એ લાગે છે કે, પોતે સંગીતનો આટલો સાની હોવા છતાં જે કઈ ફિલ્મોમાં એણે ગીતો ગાવા વાજિંત્રો પકડ્યા છે, તેમાં આંગળીઓ ખોટા સૂરો પર ફરી છે, રિધમના ઠેકા સાવ ખોટા વગાડ્યા છે. જાણકારો એમ કહે છે કે સંગીત આવડતું હોય, એને રિધમની થાપ કે આંગળીઓ પર સૂરો ખોટા ન આવે.

પણ આ તો રાજ કપૂર હતો... ધી ગ્રેટ રાજ કપૂર. એણે પહેલી ફિલ્મ ‘બરસાત’- ’૪૯માં ઉતારી ત્યારે એ ૨૫ વર્ષનો હતો. આટલી નાની ઉંમરે કેટલા લોકોએ આવા સર્જનાત્મક કામો કરી બતાવ્યા છે ? એની એ વખતની ફિલ્મો ય કોઈ મેસેજ સાથે બની છે. અથવા તો, ભારતમાં રહેતા કોઈ સામાન્ય માણસને પોતાની લાગે એવી ફિલ્મો બનાવી છે. સર્જનાત્મક મામલે તો દિલીપકુમાર કે દેવઆનંદ બેમાંથી કોઈ રાજ સામે ઉભા ય રહી ન શકે. સમાજ ઉપર સીધી અને તે પણ રચનાત્મક અસર રાજ એકલો જ પાડી શક્યો છે. એની ફિલ્મોના ગીતો, દ્રષ્યો કે ફિલ્મે ફિલ્મે એનું કેરેક્ટર લેજન્ડસ બની ગયા છે. એક સિમ્પલ દાખલો જોઈ લો, નરસીગ સાથેનું આ ફિલ્મનું તેનું યુગલ ગીત, ‘પ્યાર હુઆ, ઇકરાર હુઆ હૈ, પ્યાર સે ફિર ક્યૂં ડરતા હૈ દિલ...’ માત્ર ગીત સ્વરૂપે જ નહિ, છત્રી નીચે એ બન્નેનું ઉભા રહેવું, ઇવન આજ સુધી ભારતભરમાં એમના પ્રેમના સંદર્ભમાં પ્રતીકાત્મક બની ગયું છે.

હિંદી ફિલ્મોમાં પહેલીવાર ટેકનિકનો ઉપયોગ રાજ કપૂરે શરુ કરાવ્યો. એક નાનો દાખલો લઈએ તો ડાન્સ-સોંગમાં પહેલી વખત ફરતું પ્લેટફોર્મ રાજ કપૂરે બનાવ્યું, જેના ઉપર ડાન્સરની જેમ કેમેરા પણ મૂકવામાં આવે, એટલે દ્રષ્યો ફરતા રહે પણ ડાન્સ સ્થિર લાગે, ‘મૂડ મૂડ કે ન દેખ મૂડ મૂડ કે...’ ગીતમાં નાદિરાનો આવો પહેલો શોટ લેવાયો હતો. આ ગીતમાં ક્વોયરનો ઉપયોગ થયો છે. ‘ક્વૉયર’ (Choir) એટલે કોરસ નહિ. કોરસમાં મુખ્ય ગાયકો સિવાયના સાથીઓ સમૂહમાં ગાય છે. (દા.ત. ‘દુઃખ ભરે દિન બીતે રે ભૈયા’) એમ અહીં પણ ૬૦- ૭૦થી ય ક્યારેક વઘુ સમૂહ ગાયકો મુખ્ય ગાયકની સાથે ગાય, પણ એમાં ૨૦- ૨૦ ગાયકોની ત્રણ ટીમો બને, જે એક જ ઘૂન પર ત્રણ જુદા જુદા સ્વરોમાં (એક ખરજ, એક મઘ્યમ અને એક તીવ્ર) ગાય, એટલે કે ગ્રીક ઓપેરામાં કે ચર્ચ- કેથેડ્રલમાં અનેક લોકો એક સાથે ગાતા હોય તેવું લાગે. ક્વૉયરનો ઉપયોગ ‘જીસ દેશ મેં ગંગા બહેતી હૈ’ના ‘આ અબ લોટ ચલે...’માં બહુ ઑબ્વિયસ થયેલો સંભળાશે. રફી સાહેબના ‘પુનમ કી રાત’ના ‘દિલ તડપે તડપાયે, જીનકે મિલન કો તરસે, વો તો ના આયે...’ કે દેવ આનંદની ફિલ્મ ‘માયા’ના દ્વિજેન મુકરજી / લતા મંગેશકરના ‘અય દિલ કહાં તેરી મંઝિલ, ના કોઈ દીપક હૈ, ના કઈ સાયા’માં સ્પષ્ટ પકડી શકાશે. સમૂહ ગીત બિલકુલ અલગ બાબત છે. એમાં તમામ સમૂહ ગાયકો એક જ સ્વરમાં એક સરખું ગાય છે. કોરસમાં ૪- ૫ ગાયકો હોય તો ય ચાલે ક્વૉયરમાં મિનિમમ ૬૦- ૭૦ ગાયકો જોઈએ. આપણા ગુજરાતમાં હજુ કોઈ ક્વૉયર ગ્રુપ શરુ થયું હોય, એ જાણમાં નથી. એકલા કોલકાતામાં આવા ૮-થી ૧૦ ગ્રુપ્સ દાયકાઓથી કાર્યરત છે. મતલબ ? રાજ કપૂરમાં સંગીત ઇન-બૉર્ન પડેલું હતું. રાજ નાદિરાની હોટેલના રૂમ પર જાય છે અને નાદિરા એના ફાલતુ વાઘા ઉતરાવીને શૂટેડ-બૂટેડ બનાવે છે, ત્યારે બ્રેકગ્રાઉન્ડમાં વર્ષો પછી આવનારી ફિલ્મ ‘અનાડી’નું ‘કિસી કી મુસ્કરાહટો પે હો નિસાર...’ની ઘૂન શંકર-જયકિશનના કાયમી એકોર્ડિયન-પ્લેયર ગુડ્ડી સિરવાઈ વગાડે છે. ક્યારેક તો રાજમાં સંગીતની વધારે પડતી સમજ હતી, એવું લાગે. વાંચો આ દાખલો.

મુકેશ સુરૈયાની ફિલ્મ ‘માશુકા’માં ભરાઈ ગયો હતો. બન્યું એવું કે સંપૂર્ણપણે આ ભોળિયો ગાયક અજાણતામાં કે વઘુ પડતા વિશ્વાસમાં ‘માશુકા’ના ગીતો માટે કોન્ટ્રાક્ટ ઉપર સહી કરી બેઠો, જે મુજબ ‘માશુકા’ પુરી થાય નહિ, ત્યાં સુધી એ બીજી કોઈ પણ ફિલ્મમાં ગાઈ શકે નહિ. ફિર ક્યા... ? ‘ફસ ગયે ઓબામા...’ રાજની ‘શ્રી ૪૨૦’ના હજી તો એકાદ-બે ગીતો મૂકેશે માંડ રેકોર્ડ કરાવ્યા હતા, ત્યાં આ કૉન્ટ્રેક્ટ વચમાં આવ્યો. ઇચ્છે તો ય મુકેશ હવે ‘શ્રી ૪૨૦’માં ન ગાઈ શકે. રાજને વાત કરી. રાજ અગાઉ ક્યારેય ગુસ્સે નહિ થયો હોય, એટલો થયો, મુકેશ ખૂબ રડ્યો, રીતસર રડ્યો પણ આમ તો રાજ પણ તેને બચાવી શકે તેમ નહોતો. બસ ‘૪૨૦’ના બાકીના ગીતો મન્ના ડેને ગાવા મળી ગયા. મુકેશનો લોસ બહુ મોટો હતો કારણ કે, સંગીત શંકર- જયકિશનનું હોવા છતાં... ફિલ્મ રાજ-નરગીસની હોવા છતાં મદ્રાસની ફિલ્મ ‘ચોરી ચોરી’માં મુકેશનુ એક પણ ગીત આવ્યું નહિ, તે આ જ કારણે. કમનસીબી જુઓ કે, ‘માશુકા’નું શુટિંગ આગળ જ વધતું નહોતું, એટલે પતે નહિ ત્યા લગી મુકેશ બીજે ક્યાંય ગાઈ ન શકે એમાં પૈસેટકે સાચા અર્થમાં મુકેશ ખાલી થઈ ગયો. એના સંતાનોની સ્કૂલની ફી ભરી શક્યો નહી.

...ને કંઈક બાકી રહી જતું હતું, એમાં રાજ કપૂરે પણ પોતાની જાત બતાડી દીધી. એણે મુકેશ પાસે શરત મૂકી કે કોન્ટ્રેક્ટ પૂરો થયા પછી તારે આર. કે. કેમ્પમાં પાછા આવવું હોય, તો મારા સિવાય બીજા કોઈને પ્લે-બેક આપવાનું નહિ. સોદો મંજૂર હોય તો બોલ, નહિ તો મુંબઈમાં ગાયકો ઘણા છે. કહે છે કે આવી શરત પડતી મૂકવા મુકેશે રાજ કપૂરને કાકલુદીઓ કરી હતી... નસીબજોગે જયકિશનની સમજાવટથી રાજે મુકેશને પાછો બોલાવ્યો.

રાજ પાસે કોઈ પ્રસંગને બહેલાવવાની ખૂબ અનોખી અદા હતી. ફિલ્મનો કોઈ મહત્ત્વનો સંવાદ બોલવાનો હોય ત્યારે દૂરથી કેમરા ઝૂમ થતા હળવે- હળવે એના ફેસના ક્લોઝઅપ બતાવે, પછી સંવાદ બોલાય, જેથી પ્રેક્ષકો એ ફિલ્મ જોતી વખતે ક્યાં વિશેષ ઘ્યાન આપવાનું છે, તેનો અણસાર મળે. સંવાદો પણ જગ્યા- જગ્યા ઉપર ચોટવાળા. ગરીબોની બસ્તીમાં રાજ જાય છે, ત્યારે કોક બોલે છે, ‘મૈ ના કહેતા થા, એક દિન હમ ભૂખો નંગો કા ‘રાજ’ જરૂર આયેગા... ?’ રાજ- નાદિરા પાસે નરગીસ મકાન બૂક કરાવવા આવે છે, ત્યારે વર્ષો પહેલા ઇમાનદારી માટે રાજને મળેલો મેડલ પાછો આપે છે, ત્યાર તુચ્છકારથી નાદિરા કહે છે કે, ‘સોને કે મેડલ કો તુમ ઇમાન કહતી હો ?... બાઝાર મેં અસ્સી રૂપિયા તોલા મિલતા હૈ...’ એનો જવાબ પણ નરગીસ પાસે સરસ અપાવ્યો છે, ‘જો બિકતા હૈ વો ઇમાન નહિ.’

યસ, એ જમાનામાં સોનું એંસી રૂપિયે તોલો હતું.

બીજી એક બહેલાવેલી સિચ્યુએશન તો ભારતભરમાં પ્રખ્યાત આજે પણ છે. ‘તીનપત્તી’માં એ ધાર્યા ત્રણ એક્કા કાઢે છે અને છેલ્લે ફક્ત ‘દો-તીન પાંચ’માં બાજી લઈ જાય છે. અફ કોર્સ આ ફિલ્મની વાર્તામાં નાની નાની ય એકાદી ગડબડ છે. રાજ કપૂર પોતાને ગરીબ પણ શિક્ષિત ગણાવે છે બી.એ. પાસ ગ્રેજ્યુએટ. તકલીફ આપણને થાય કે મુંબઈ આવીને તદ્દન ડોબો હોય એમ સલાહ ભિખારીની લે છે. સમર્થન તો આપવું હોય તો એટલું અપાય કે, ‘એ તો આમ હતુ ને તેમ હતું, એટલે આમ થયું...’ ચોપાટી પર દંતમંજન વેચવા હજારોની ભીડ ભેગી કર્યા પછી કોઈ કારણ વગર ફક્ત માર ખાવા ગ્રેજ્યુએટ યુવાન એવું બોલી નાખે ખરો કે, આ કોઈ દંતમંજન-ફંજન નથી... આ તો આ ચોપાટીની ફક્ત રેતી ભરેલી છે. કપડાં ધોવાની લોન્ડ્રીમાં એ નોકરી કરવા માટે જાય છે, ત્યાં ‘ઇસ્ત્રી આવડે છે ?’ના જવાબમાં ‘સ્ત્રી’ને ઇસ્ત્રી સમજવા જેટલો બેવકૂફ તો કોઈ ન હોય ને ? કવિઓને પોએટિક લિબર્ટી સૂરજને ચોરસ અને આકાશને ચાદર કહેવાની આપીએ, પણ હાવ પછી એ લોકો વાદળને ફર્નિચર કહે અને સમંદરને આંગળીનું ટેરવું કહે, તો એકસામટી બધાની બાઓ ખિજાય કે નહિ ?