'દીવાર' ('૭૫)

ફિલ્મ : 'દીવાર' ('૭૫) 
નિર્માતા  :  ગુલશન રાય
દિગ્દર્શક:  યશ ચોપરા
સંગીત : રાહુલદેવ બર્મન
કથા :  સલિમ-જાવેદ
ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી
રનિંગ ટાઈમ : ૧૮-રીલ્સ : ૧૭૬-મિનિટ્સ
થીયેટર : અલંકાર (અમદાવાદ)
કલાકારો : અમિતાભ બચ્ચન, શશી કપૂર, પરવિન બાબી, નિતુ સિંઘ, નિરૂપા રૉય, સત્યેન કપ્પુ, મનમોહન કૃષ્ણ, મદન પુરી, જગદિશ રાજ, ઈફ્તેખાર, સુધીર, રાજ કિશોર, મોહન શેરી, અલંકાર જોશી, યુનુસ પરવેઝ, રાજુ શ્રેષ્ઠા, રજન વર્મા, એ.કે. હંગલ, દુલારી, ડી.કે. સપ્રૂ, કમલ કપૂર, કુલજીત સિંઘ, મૂલચંદ, વિકાસ આનંદ, રવિકાંત, પરદેસી.

ગીતો
૧. દીવારોં કા જંગલ જીસકા આઝાદી હૈ નામ... મન્ના ડે, સાથી
૨. મૈંને તુઝે માંગા તુઝે પાયા હૈ... તુને મુઝે...   આશા-કિશોર
૩. ઈધર કા માલ ઉધર જાતા હૈ... હમ સબ જાનેં... ભૂપિન્દર સિંઘ
૪. કોઈ મર જાયે કિસપે યે કહાં દેખા હૈ... આશા ભોંસલે, સાથી
૫.કહે દૂં તુમ્હેં, ક્યા ચૂપ રહું, દિલ મેં મેરે આજ ક્યા... આશા-કિશોર
અમિતાભ બચ્ચનથી વિરાટ હજી સુધી હિંદી ફિલ્મોમાં બીજો એક પણ એક્ટર આવ્યો હોય તો, એ તમારો પર્સનલ મત છે. મને કોઈ પૂછતું ત્યારે હું બેધડક કહેતો અને આજે ય કહું છું કે, સર્વોત્તમ એક્ટર તો દાદામોની-અશોક કુમાર જ! આટલી બે લાઈનોમાં જ ઘણા વાચકો ગુસ્સે થઈ જશે કે, ''તો શું દિલીપ કુમારને બાલાસિનોર મોકલી દેવાનો છે? સૌથી મોટો એક્ટર તો દિલીપ કુમાર જ છે.''

ઓહ... આ વિવાદ તો કેટલા વર્ષો સુધી ચાલે એવો છે! જેવી જેની પસંદ, એ છટકબારી ઉપર વાત પૂરી કરવી નથી, હસી પડવું છે. અશોક કુમારને પણ બચ્ચનની સરખામણીમાં એક-બે કારણે દસમાંથી દસ માર્કસ ન આપી શકાય. એક તો, બચ્ચન જેટલી કિરદારોની વેરાયટી દિલીપની જેમ અશોકને પણ નથી મળી. દિલીપ વધારે કમનસીબ કે, પ્રારંભની ફિલ્મોમાં એને રોતડાં અને ભગ્ન હૃદયના પ્રેમીના એકના એક જ રોલ કરવા મળ્યા.

'આન', 'આઝાદ', 'કોહીનૂર' અને 'ગંગા જમના'થી એના અભિનયમાં (પ્રેક્ષકોને ગમે એવો) વળાંક આવ્યો, પણ ભ'ઈ વર્ષે-બે વર્ષ એક ફિલ્મ માંડ કરતા હોવાથી રોલ તો એને એના એ જ પ્રેમીના મળ્યા. દિલીપની સેકન્ડ ઈનિંગ્સમાં પણ એને જેટલી ફિલ્મો મળી, એમાં એના અભિયનમાં તો કોઈ ભૂલ કે સૂચન કરી શકાય એવું નહોતું. એ બેસ્ટ જ હતો, પણ કિરદારોની વેરાયટી એને એટલી ન મળી, જેટલી અમિતાભ બચ્ચનને આજ સુધી મળી રહી છે.

એમાં મોટો ફાયદો એને હાઈટનો મળ્યો. ઈન્ડિયનોએ, ઈવન આજ સુધી આટલા લાંબા, પર્સનાલિટીવાળા હેન્ડસમ માણસો ફિલ્મોની બહાર પણ જવલ્લે જ જોયા છે. બેઝ-વૉઈસ હોવાથી, અજાણતામાં આપણાથી ય ભૂલમાં એનો નંબર લાગી ગયો હોય તો, ''ઓ યાર... આ તો કોઈ મોટા માણસને લાગી ગયો...'' એવી લઘુતાગ્રંથિમાં આવી જવાય.

લાંબા પગને કારણે એ સોફા ઉપર બેઠો હોય તો, બે ઘડી એની સામે જોયે રાખવાનું મન થાય... અને આપણે એવું બેસવા જઈએ તો બાબાને પ્રાથમિક શાળામાં ભણવા બેસાડયો હોય, એવું લાગે! (ન લાગતું હોય તો ના પાડવી... કદાચ તમે એવા લાગતા પણ હો... (બાબા જેવા નહિ, બચ્ચન જેવા!)

કહેવાનો નાનકડો મતલબ એટલો જ છે કે, ફિલ્મે ફિલ્મે અમિતાભે જે રોલમાં વેરાયટી આપી છે, તે બીજા 'એક પણ' અભિનેતાએ નથી આપી. (અહીં તમને મારી સાથે અસહમત થવાની છુટ તો પૂરી છે, પણ દાખલા આટલા બધા આપવા પડશે, જેટલું નોખાપણું બચ્ચનબાબુ લઈ આવ્યા છે!) ફિલ્મ તો ફિલ્મ, એનું 'કૌન બનેગા કરોડપતિ'માં કેવું સામર્થ્ય બતાવ્યું છે! એ જ સીટ ઉપર ટ્રાયલ પૂરતો શાહરૂખ ખાનને પણ બેસાડવામાં આવ્યો હતો, પણ શાહરૂખના ગરમ લ્હાય જેવા ચાહકોએ પણ આ બાબતે મૌન રાખ્યું હતું.

ઑલમોસ્ટ દરેક ફિલ્મ એકબીજાથી તદ્દન અલગ રોલ કરવામાં અમિતાભનો હજી સુધી કોઈ સાની થયો નથી. 'શોલે', 'દીવાર' કે 'ડૉન' તો સમજ્યા, પણ બીજા કોઈને શોભે નહિ એવી પડકારરૂપ ફિલ્મોની ફેહરિસ્ત તો જુઓ! 'ચીની કમ', 'શરાબી', 'અગ્નિપથ', 'જંઝીર', 'આનંદ', 'શક્તિ', 'સિલસીલા', 'ખાખી', 'બ્લેક', 'સરકાર', 'પા', 'આંખે', 'જુર્માના' ઉપરાંત તમને અત્યારે યાદ આવી ગઈ ને હું ગોથાં ખાધે રાખું છું, એવી થોડી ફિલ્મો જેમાં અભિનયની ખૂબીઓ કેવળ અમિતાભ બચ્ચને બતાવી છે.

એની આ આજની ફિલ્મ 'દીવાર' જોઈને સૌથી વધુ ખુશ સ્મગલર હાજી મસ્તાન થઈ ગયો હતો. આ ફિલ્મ 'દીવાર' મસ્તાનના સ્મગલિંગ દિવસોના પ્રારંભ ઉપર બનેલી ફિલ્મ છે.

'દીવાર'માં બીજો હીરો શશી કપૂર છે. 'મેરે પાસ માં હૈ' જેવો હવે વિશ્વપ્રસિધ્ધ થઈ ચૂકેલો સંવાદ શશી બાબાના ફાળે આવ્યો હતો, પણ બસ, એટલું જ! પછી કાંઈ નહિ! શશીની ફિઝિકલ પર્સનાલિટી પાસે તો સ્વયં અમિતાભ ઝાંખો પડે... પડે ને? અને એવા તો બહુ બધા શશીઓ છે, છતાં '૬૯-માં આવ્યો ત્યારથી અમિતાભ આજ સુધીનો સુપરસ્ટાર છે. વચ્ચે ખન્નું (રાજેશ ખન્ના) અને શત્રુઘ્ને બહુ ફૂંફાડા માર્યા... બેમાંથી એકે ય નું કાંઈ ઉપજ્યું? નહિ તો શશી કપૂર મારો સૌથી વધુ રૉમેન્ટિક અને ડેશિંગ-પર્સનાલિટીવાળો હીરો છે.

આ કદાચ ઑવરસ્ટેટમેન્ટ થઈ જશે, પણ શશી બાબાની સુંદરતા તો એના બે લેજેન્ડરી ભાઈઓ પાસે ય નહોતી. રાજ અને શમ્મી દેખાવડા તો ખૂબ હતા, પણ કપડાં શશીને વધારે શોભતા હતા. એણે પહેર્યા છે પણ અનોખા અને અલગ-અલગ, ચાહે જર્સી હો, સ્વેટર હો, શૂટ કે એનો મનપસંદ સફેદ ડ્રેસ, જે પોતાની કોઈપણ ફિલ્મમાં તો એ એક વાર પહેરે જ!

આ ફિલ્મમાં બન્નેના રોલ પ્રેક્ષકોને ગમે એવા છે. હિંદી સિનેમાની મેન્ટલિટી પ્રમાણે ફિલ્મમાં હીરો હોય તો હીરોઇન આપવી જ પડે. બે હીરો હોય તો બે હીરોઇનો! ('સત્તે પે સત્તા'માં સાત હીરોઇનો હતી.)

ફિલ્મની વાર્તાના અંશો પ્રગટ કરીએ :
નાનકડા બચ્ચન-શશીના પિતા સત્યેન કપ્પૂ એક મિલમાં યુનિયન લીડર છે. એની પત્ની નિરૂપા રૉય ડઘાઈ જાય છે કે, એક ભ્રષ્ટ ઉદ્યોગપતિ સત્યેનને ધમકી આપે છે કે, આ યુનિયન-પ્રવૃત્તિઓ બંધ નહિ કરે, તો એના પરિવારને બહુ સહન કરવું પડશે.

બાકીના કામદારોને ખબર પડતી નથી કે, સત્યેનને જબરદસ્તી 'ફોડી' નંખાયો છે અને એ બધા એની ઉપર હૂમલો કરી એમના હાથમાં આવી ગયેલા નાના બચ્ચનના હાથ ઉપર છૂંદડું (આજની ભાષામાં 'ટેટુ') છુંદાવે છે કે, 'મેરા બાપ ચોર હૈ'. દુનિયાથી ડરીને સત્યેન તો ઘર છોડીને નિરૂપા રૉયને સહારે બન્ને છોકરાઓને મુકતો જાય છે. બચ્ચન પેટીયું રળવા માટે બૂટ-પૉલિશ કરે છે, જ્યાં એક દિવસ દાણચોર ઈફ્તેખાર જૂતાંની પોલિશ કરાવવા આવે છે અને પૈસા બચ્ચન પાસે ફેંકે છે.

સ્વભાવથી એન્ગ્રી બચ્ચન કહે છે, 'સેઠજી, મૈં ફેંકે હુએ પૈસે નહિ લેતા...' એ પછી મુંબઈના ડૉકયાર્ડમાં છૂટક મજૂરીનું કામ કરતા બચ્ચનને ગુંડાઓના બૉસ સાથે જામી પડે છે. એ બધાને ફટકારતો જોઈને બીજી મોટી ગેન્ગવાળા બચ્ચનને પોતાની ગેન્ગમાં શામેલ કરે છે.

આ બાજુ રવિ એટલે કે, શશી કપૂરને નિતુ સિંઘ સાથે પ્રેમો કરવાનું છુટક કામ દિગ્દર્શકે સોંપ્યું છે, જેમાંથી નવરાશ મળે ત્યારે એ પોલીસ ખાતાની નોકરીનો દહાડો ભરી આવે છે. નિતુ પાછી પોલિસ ઉચ્ચ અધિકારીની દીકરી છે. એક સામાન્ય સબ-ઈન્સપેક્ટર હોવા છતાં શશીને સ્મગલરોને પકડવાનું કામ સોંપાયું છે, જેમાં પોતાના ભાઈ સહિત અન્ય ભાઈલોગને પકડે છે.

મૂંઝવણ એ થાય છે કે, ભાઈને બચાવવો કે નોકરી ચાલુ રાખવી! ઓકે. ભાઈઓ આ દેશમાં જોઈએ એટલા મળી રહેશે, નોકરી નહિ મળે, એટલે નોકરી પસંદ કરીને મા સાથે અબજોપતિ બની ચૂકેલા બચ્ચનથી જુદો રહેવા જાય છે.

જુદા થયા પછી એકાદી પ્રેમિકા તો જોઈએ, એટલે બાર-ક્લબમાં ડાન્સ કરતી પરવીન બાબી સાથે માત્ર પ્રેમ નહિ, શરીર-સંબંધ પણ થાય છે, એટલે એ ગૂન્હાઈત જીંદગી છોડવાનો મનસૂબો કરે છે. પણ મદન પૂરી પરવિનની ઘાતકી હત્યા કરે છે, એનો બદલો લેવા એ મદનને મારી નાંખે છે. એનો પીછો કરતા બાહોશ પોલીસ સબઈન્સ્પેક્ટર શશી કપૂરની ગોળીથી અમિતાભ ઘવાઈને જીવનમાં પહેલી વાર મંદિર જાય છે, જ્યાં એની મા ના ખોળામાં પોતાનો દેહ છોડે છે.

'ફિલ્મફેર' એવોર્ડ ફંક્શનમાં આ ફિલ્મે છાકો પાડી દીધો. શ્રેષ્ઠ ફિલ્મ, શ્રેષ્ઠ દિગ્દર્શક યશ ચોપરા, શ્રેષ્ઠ સપોર્ટિંગ એક્ટર શશી કપૂર, શ્રેષ્ઠ વાર્તા સલિમ-જાવેદ, શ્રેષ્ઠ પટકથા સલિમ-જાવેદ અને શ્રેષ્ઠ સાઉન્ડ એમ.એ. શેખને એવોર્ડ્સ મળ્યા હતા.

જોવાની ખૂબી એ છે કે, શ્રેષ્ઠ એક્ટરનો એવોર્ડ અમિતાભને નહોતો મળ્યો, નિરૂપા રૉયને પણ નહિ.

જાણવાની ગમ્મત પડે એવી વાત એ છે કે, ફિલ્મમાં બચ્ચન ડેનિમ બ્લ્યૂ શર્ટ અને ખાખી પેન્ટ ઉપરાંત ગળામાં દોરડું રાખીને ફરે છે. બચ્ચનની જ કબુલાત મુજબ, દરજીની ભૂલને કારણે શર્ટ વિચિત્ર સિવાઈ ગયું હતું અને બેકાર સિવાઈ ગયેલી બાંયોને ઢાંકવા પૂરતું જ એને દોરડું રાખવું પડે છે. મૂળ તો બચ્ચન-શશીના રોલ માટે રાજેશ ખન્ના અને નવિન નિશ્ચલની પસંદગી થઈ હતી, પણ સલિમ-જાવેદના માનવા પ્રમાણે કેવળ અમિતાભ બચ્ચન જ આ રોલને ન્યાય આપી શકશે, માટે એ લેવાયો હતો.

ભારે કરૂણા ઉપજે રાહુલદેવ બર્મન જેવા દિગ્ગજ સંગીતકાર માટે! એણે બધું મળીને ૨૯૬-ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું. ૧૯૬૧-માં એણે પહેલી ફિલ્મ 'છોટે નવાબ'માં સંગીત આપ્યું. એ પછી ૭-૮ વર્ષો સુધી થોડું ઘણું બરોબર ચાલ્યું - ખાસ કરીને ફિલ્મ 'તીસરી મંઝિલ'ના મ્યુઝિકમાં એણે હિંદી ફિલ્મ સંગીતનો પૂરો ટ્રેન્ડ બદલી નાંખ્યો. પણ '૭૦-પછી રીતસરનો ધબડકો થવા માંડયો. ભ'ઈ પૈસાની લાલચે, હાથમાં આવે એ બધી ફિલ્મો સ્વીકારવા લાગ્યા.

આ તો આંકડા બોલે છે માટે અહીં લખી શકાય કે, '૭૫ પછી તો એવો તબક્કો આવ્યો કે, બર્મન એક વર્ષમાં સરેરાશ ૨૦-૨૦ ફિલ્મોમાં સંગીત આપવા માંડયા.

આ તો હું નામ પૂરતો સંગીત સાથે સંકળાયેલો છું, માટે કહી શકું કે, એક ફિલ્મના સરેરાશ ૫-ગીતો ગણીએ તો ૨૦-ફિલ્મોના એક વર્ષમાં ૧૦૦-ગીતો થયા અર્થાત્, ૩૬૫-દિવસમાં દર બે દિવસે એને એક નવું ગીત બનાવવાનું આવે. એની ધૂનો સૂઝવી, વાદકોને રીહર્સલો કરાવવા, રેકોર્ડિંગમાં કેટલો સમય જાય, એ તો જાણકારો જાણે છે.

મતલબ, એ જમવા ભેગો ક્યારે થતો હશે (એમાં ય 'પીવાની' ટેવ તો જુદી!), ધૂનો ક્યારે બનાવતો હશે... આમાં ક્વૉલિટી ક્યાંથી આવે? આર.ડી.ના ડાયહાર્ડ ફેન્સને પૂછી જોજો કે એની ૨૯૬-ફિલ્મોમાંથી 'ગમવાની તો બહુ દૂરની વાત છે... સાંભળ્યા છે કેટલા?' વેઠ ઉતરવા માંડી એટલે એને નિયમિત કામ આપનારા પ્રોડયુસરોએ એને પડતો મૂકીને બીજા સંગીતકારોને લેવા માંડયા.

એમાં તો આર.ડી.ને હાર્ટ-એટેક આવ્યો અને ગૂજરી ગયો. એના વફાદાર પ્રોડયુસર સુભાષ ઘાઈએ કંટાળીને આર.ડી.ને બદલે ફિલ્મ 'રામલખન'માં લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલને લીધા, એ સહન ન થયું ને એટેક આવી ગયો.

(વધુ આવતા અંકે)