‘મંઝિલ’ (’૬૦)

ગીતો

૧. યાદ આ ગઈ, વો નશીલી નિગાહેં, યારો થામ લેના. હેમંતકુમાર

૨. યાદ આ ગઈ વો, નશીલી નિગાહેં, યારો થામ લેના. (કરૂણ) હેમંતકુમાર

૩. ચુપકે સે મિલે, પ્યાસે પ્યાસે કુછ હમ, કુછ તુમ ગીતા દત્ત- રફી

૪. અય કાશ ચલતે મિલકે, યે તીનો રાહી દિલ કે આશા- મન્ના ડે

૫. અરે હટો, કાહે કો જુઠી, બનાઓ બતીયાં મન્ના ડે

૬. હમદમ સે ગયે, હમદમ કી કસમ, હમદમ ન મિલા મન્ના ડે

૭. દિલ તો હૈ દિવાના ના, માનેગા બહાના ના આશા ભોંસલે- રફી

૮. અબ કીસે પતા કલ હો ક્યા, દિલ ભી દિયા તો મન્ના ડે

ફિલ્મ : ‘મંઝિલ’ (’૬૦)

નિર્માતા : કલ્પના પિક્ચર્સ

નિર્દેશક : મંડી બર્મન

લેખક : વ્રજેન્દ્ર ગૌડ

સંગીત : સચિનદેવ બર્મન

કલાકારો : દેવ આનંદ, નૂતન, કે. એન. સિંઘ, અચલા સચદેવ, મનમોહન કૃષ્ણ, પ્રતિમા દેવી, કૃષ્ણ ધવન, મુમતાઝ બેગમ, બદ્રીપ્રસાદ, એસ. કે. પ્રેમ, ઝેબુન્નિસા, ડેવિડ અબ્રાહમ, મઘુ, શીલા વાઝ, કુંદન અને મેહમુદ.

એ જમાનો, એટલે સમજો ને લગભગ ’૬૦ના દાયકામાં પણ અમદાવાદ શહેરની સરહદ ભદ્રના લાલ દરવાજાથી આગળ જતી નહોતી. ત્યાં જ શહેર પૂરું થઈ જતું હતું. ગુજરાત કોલેજની આસપાસ ગણ્યા ગાંઠ્યા બંગલાઓ હતા. સમય એવો હતો કે, આપણી પાસે ક્રિકેટ અને ફિલ્મો સિવાય બીજું કોઈ એન્ટરટેઇન્મેન્ટ નહોતું. ગાડી તો જાવા દિયો, સ્કુટર હોવું એ લક્ઝરી ગણાતી. આજે તો કોઈના ગળે વાત પણ ન ઉતરે, પણ સ્ટેડિયમ પર એમ.સી.સી. કે વેસ્ટ ઇન્ડિઝની ટીમ સામે આપણી ત્રણ દિવસની મેચ હોય, ત્યારે લાલ દરવાજા પર દોરડા બાંધીને લાંબી લાઇનો લાગતી... આટલેથી આટલે જવા મ્યુનિ. બસોમાં ધસારો. આખા શહેરોમાં ધંધો કેમ જાણે સિનેમા પૂરતો જ ચાલતો હોય એમ થીયેટરો બધા લગભગ હાઉસફૂલ, એમ તો મારા પિતાજીની ઉંમરના લોકો એમ પણ કહી શકે કે, અમારા જમાનામાં બે આના કે ચાર આનાની ટિકિટ હતી સિનેમાઘરોમા, પણ ફ્રન્ટ બેન્ચ એટલે ‘‘રૂપિયાવાળી’’ની પ્રસિદ્ધિ આ ’૬૦ના દાયકાથી વઘુ થઈ. રૂા. ૧.૪૦ એટલે અપર સ્ટોલ્સ અન રૂા. ૧.૬૦ એટલે બાલ્કની. જમાનો એ રીતનો હતો કે ડિફરન્સ ૨૦ પૈસાનો જ હોવા છતાં પ્રેક્ષકોને અપરવાળી ન મળે તો જ બાલ્કનીની ટિકિટ લે. (થીયેટરમાં પણ...!)

થીયેટરો બહુધા હાઉસફૂલ રહેવા છતાં, રાજ- દિલીપ અને દેવની ફિલ્મો ભરચક જ હોય, છતાં ચોંકાવનારી વાત એ હતી કે, દેવઆનંદની ઘણી ફિલ્મો થીયેટરોમાં નિષ્ફળ ગઈ હતી. (એ તો પાછી એ જ ફિલ્મો ગાંધી રોડના મોડેલ થીયેટરમાં કે સિનેમા ડી ફ્રાન્સમાં રીપિટમાં આવે, ત્યારે ભરચક જતી.) એમાંની નિષ્ફળ જવા માટે જાણીતી થયેલી ત્રણેય ફિલ્મ ‘સરહદ’, ‘શરાબી’ અને આ ‘મંઝિલ’ આવી ત્યારે પ્રેક્ષકો ખેંચી લાવી નહોતી... અને આ ત્રણ તો રીપિટમાં ય ફેઇલ ગયેલી. ગીતોએ બેશક ઘૂમ મચાવેલી પણ ફિલ્મ રીલિઝ થઈ ત્યારે નહિ... પાછળથી ગીતો જામવા માંડ્યા. ગીતો સાંભળવાનો સૉર્સ એક જ હતો- રેડિયો અને તે પણ રેડિયો સીલોન અને વિવિધ ભારતી. બપોરે ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયો પણ ખરો. ‘બિનાકા’વાળા અમિન સાયાની અને રેડિયો સિલોનના એનાઉન્સરો વિજયાલક્ષ્મી ડિસોરમ, ગોપાલ શર્મા, દલવિરસિંહ પરમાર કે મનોહર મહાજન ફિલ્મી હસ્તિઓ જેટલા જ જાણીતા નામો હતા.

દેવ આનંદ અને નૂતનની કેમિસ્ટ્રી ન્યાયપૂર્ણ હતી એટલે બન્ને વચ્ચે થોડી પણ મહત્ત્વની ફિલ્મો આવી. આજે નવાઈઓ નહિ આઘાતો લાગે છે કે, આવા સિમ્પલ દ્રષ્યો સેન્સર બોર્ડ કાઢી નાંખતું હતું ? ફિલ્મનું નામ અત્યારે યાદ નથી આવતું પણ નૂતનને પોતાની સાયકલના દાંડા પર બેસાડીને દેવ આનંદ ગીત ગાય છે, એ સેન્સર બોર્ડને અશ્વ્લીલ લાગ્યું હતું ને ફિલ્મમાંથી એ વખતે કાઢી નાંખવું પડ્યું હતું. (આજે કંઈ પણ કમ્પૅર થાય એવું છે ?) નૂતન ફિલ્મી હોવા છતાં ભારતીય નારીનું પવિત્ર જીવન જીવી હતી. એના જીવનમાં કોઈ આડો સંબંધ નહિ. ચીપ પબ્લિસિટી ખાતર સંજીવકુમારે નૂતન સાથેની ફિલ્મ ‘દેવી’ના શુટિંગ દરમ્યાન પત્રકારો પાસે એવી હવા ચલાવી હતી કે, નૂતન અને સંજીવ પ્રેમમાં છે. બીજે દિવસે સેટ પર આવીને નૂતને પહેલું કામ સંજીવકુમારને બધાની વચ્ચે સણસણતો તમાચો મારવાનું કર્યું હતું. (ફિલ્મ ‘શોલે’ બની રહી હતી ત્યારે બેંગાલૂરૂની એક ફાઇવ સ્ટાર હોટેલમાં ફાયરબ્રાન્ડ લેખિકા શોભા ડેએ પણ સંજીવને આવી જ ટ્રીટમેન્ટ આપી હતી !)

નૂતનની પર્સનાલિટી જ એવી પવિત્ર હતી કે, કોઈ હીરો એની સાથે છૂટછાટ લઈ શકે એમ નહોતો. ઑન ધ કોન્ટ્રરી એના પતિ રજનીશ બહેલ માટે એ છડેચોક અભિમાન લઈને કહેતી ફરતી કે, ‘‘મને તો ફક્ત ભારતના લોકો જ ઓળખતા હશે, જ્યારે (રજનીશ બહેલ નેવીના મોટા પદાધિકારી હતા) એમણે લખેલા પુસ્તકો દુનિયાની અનેક યુનિવર્સિટીઓમાં પાઠ્ય પુસ્તકો તરીકે ઇવન આજે ય ચાલી રહ્યા છે. એ મારા પતિ છે એનું મને અભિમાન છે.’’ નૂતન અને તેની બહેન તનૂજા સ્વિત્ઝર્લેન્ડની સ્કૂલોમાં ભણીને ઇન્ડિયા આવી હતી. આ શિક્ષિત અને સંસ્કારી કુટુંબનો પુત્ર મોહનીશ બહેલ એક સજ્જન હોવાના કારણે અને બહુ સારો એક્ટર હોવા છતાં, ફિલ્મોમાં ચાલ્યો નહિ ને ટીવી પર પણ સામાન્ય રોલ કરે છે.

ફિલ્મની વાર્તા લખનાર વ્રજેન્દ્ર ગૌડ એટલે રાજેશ ખન્નાવાળી ફિલ્મ ‘આનંદ’ના ગીતો લખનાર ‘યોગેશ’ના મોટાભાઈ (અથવા ફર્સ્ટ કઝિન હતા !) યોગેશે એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતુ કે એ જ્યારે ગીતકાર બનવા મુંબઈ આવ્યા, ત્યારે વ્રજેન્દ્ર ગૌડે એમની સામે ય જોયું નહોતું.... મદદ કરવાની વાત તો બહુ દૂરની છે !

ફિલ્મની વાર્તા જમાવટ કરે એવી ખાસ નહોતી. પણ નવાસવા દિગ્દર્શક મંડી બર્મનને ફિલ્મ બનાવવાનો કોઈ અનુભવ લાગતો નથી, એટલે અત્યંત ધીમી ગતિએ ફિલ્મ ચલાવી છે- દિગ્દર્શનના એક પણ ચમકારા વિના ફિલ્મ બહુ નહિ, જરા પણ ચાલી નહિ એનું એક કારણ નરીમાન એ. ઇરાનીની ઢંગધડા વગરની છબિકલા પણ હશે. અડધી ફિલ્મ રાતના અંધારામાં શૂટ કરી છે અને તે પણ નેચરલ લાઇટમાં, એટલે લવ-સ્ટોરીને બદલે આપણે તો કોઈ હોરર સ્ટોરી જોતા હોઈએ એવું લાગે. ફ્‌લેશ- લાઇટ્‌સ નહિ, રૂમમાં જે કોઈ રેગ્યુલર લાઇટો હળગતી હોય, એના અજવાળે ફિલમ જોવાની. વાર્તા સામાન્ય હતી છતાં સારા દિગ્દર્શકના હાથમાં આવી હોત તો ચમકારા બતાવી શકાત.

લંડનની રોયલ એકેડેમી ઓફ મ્યુઝિકમાં ભણી-ગણીને આવેલો કરોડપતિ રાજકુમાર મહેતા (દેવ આનંદ) તેના પિતા (કે. એન. સિંઘ), માતા (મુમતાઝ બેગમ) અને બહેન (અચલા સચદેવ) સાથે શિમલામાં રહે છે. સ્વાભાવિક છે, પિતા એને સિવિલ કન્સ્ટ્રક્શન્સના ફેમિલી- બિઝનેસમાં જોડાવા મજબૂર કરે છે, (આ બતાવે છે કે એના કરતા એના બાપામાં વધારે બુદ્ધિ હતી !) પણ ભાઈને સંગીતની દુનિયામાં નામ કમાવવું હતું. દેવ આનંદ તેની નાનપણની પ્રેમિકા જલંધરમાં ઉછરેલી પુષ્પા નાથ (નૂતન) સાથે પ્રેમ હોય છે. મહેતા સાહેબ (એના પિતા)ના મહેણાં- ટોણાં સાંભળીને દેવને ધંધાના વિકાસ માટે મુંબઈ જવાની ફરજ પડે છે. ડોહાએ એનો માનીતો પિયાનો વેચી નાખવાનો નિર્ણય જાહેર કર્યો હોવાથી દેવને ય શિમલામાંથી રસ ઊડી જાય છે. કહેવાય છે કે, હાલની સાસુઓ કરતા ભવિષ્યમાં બનનારી સાસુઓ વઘુ ડેન્જરસ હોય છે, એ ધોરણે પુષ્પીની મોમ એના ભાઈ મંગલ (બદ્રીપ્રસાદ)ને, મુંબઈ ગયેલા દેવ આનંદ ઉપર ચાંપતી નજર રાખવાનું કામ સોંપે છે. પેલો કામ પરફેક્ટ કરી બતાવે છે ને દેવ મુંબઈની એક વેશ્યા તીતલીબાઈ (ઝેબુન્નિસા)ની જાળમાં ફસાયેલો જોવા મળે છે. (આ બતાવે છે કે હાલના સાળાઓ કે ભાવિ સાળાઓ ઉપર કદી વિશ્વાસ કરવો નહિ... સાલાઓ ચાડીયા હોય છે !) પોતાના મામાની વાતોમાં વિશ્વાસ કરવાને બદલે પુષ્પી (નૂતન) સીધી મુંબઈ ઉપડે છે, પણ જાતે દેવ આનંદને પેલી સાથે જોઈ લે છે, એટલે ગુસ્સે થઈને પુષ્પી અંબાલાના લશ્કરી કેપ્ટન પ્રેમનાથ (કૃષ્ણ ધવન)ને પરણી જાય છે. (આજકાલ નહિ... એ જમાનામાં ય સ્ત્રીઓનો કોઈ ભરોસો હતો, ભા’આય...?) હકીકતમાં, જે જોયું એનો એને ભ્રમ હતો. પછી તો ગોરધન નૂતન- દેવના કહેવાતા લફરાથી ગીન્નાઈને દેવને ઠાર મારવા આવે છે, એમાં એક્સિડેન્ટલી પોતે જ કાળધર્મ પામી જાય છે ને પેલા બન્ને એક થાય છે.

ફિલ્મમાં મહેમૂદ નાના રોલમાં છે. મારી સમજ મુજબ, મહેમૂદ જેવો કોમેડીયન આજ સુધી હિંદી ફિલ્મોમાં થયો નથી. એક્ચ્યુઅલી, એ મિમિક હોવાને કારણે ફિલ્મે- ફિલ્મે અવનવા ગેટઅપ કે મેક-અપ, પાત્ર મુજબ એની બોલી તેમજ કેમેરા સામે સુંદર દેખાવાની કોઈ ઘેલછા ન હોવાને કારણે એ ઉત્તમ અભિનય કરી શકતો હતો. આ ફિલ્મમાં તે બનારસી પાનવાળો બન્યો છે, તો એ પરફેક્ટ પાનવાળો લાગે જ. તો કાયમ બુઢ્ઢી જ જોયેલી અચલા સચદેવ અહીં દેવની યુવાન બહેનના રોલમાં છે. કે. એન. સિંઘ તો દેવઆનંદનો ય બાપ હોવા છતાં આખી ફિલ્મમાં એને દબડાવતો ધમકાવતો અને ફટકારતો જ રહે છે... એ માણસ ક્યારેય સુધર્યો નહિ ! આખી ફિલ્મમાં ખુદ- હીરો હીરોઇનને જ કેમેરાનો એકે ય ક્લોઝ-અપ અપાયો ન હોવાથી બાકીના કલાકારો ય કોણ છે, એ જાણવા છતાં એમનું ફિલ્મમાં કોઈ કામ નથી.

કૉમિક એ વાતનું છે કે, ફિલ્મ શરુ થતાં જ કહી દેવામાં આવ્યું છે કે, ફિલ્મની વાર્તા ૧૯૨૯માં સિમલામાં બની છે. ગામ આખું જુવે છે કે ફિલ્મમાં ૧૯૨૯ના ગાળાનું નથી કોઇ બૅકગ્રાઉન્ડ કે નથી એ સાલ દર્શાવવાની કોઈ જરૂર. આઘાતોની હારોહાર હસવું પણ આવે કે, આખી ફિલ્મમાં દેવ આનંદને સૂટ પહેરાવી રાખ્યો છે, તે એટલે સુધી કે અડધી રાત્રે એ નૂતનની સાથે પોતાના બંગલાના કમ્પાઉન્ડમાં ‘ચૂપકે સે મિલે, પ્યાસે પ્યાસે...’ ગાવા ય સૂટ ઠઠાડીને કઈ કમાણી ઉપર આવે છ તે સમજાતું નથી. (કોઈ પંખો ચાલુ કરો !) આ ગીતમાં યુવાન રાહુલદેવ બર્મને મજાનું માઉથ ઓર્ગન વગાડ્યું છે, પણ ગીત દરમિયાન એ એકલું એકલું ય વાગતું રહે અને દેવ આનંદ મોઢામાં નાખીને વગાડે તો ય વાગતું રહે ! યે તો કમ્માલ હો ગયા, ના ? આવું દેવઆનંદના ગળા બાબતે પણ ચિંતા થાય એવું છે. એક ગીત ‘યાદ આ ગઈ, વો નશીલી નિગાહેં...’માં દેવના ગળામાં હેમંતકુમાર ફીટ થયા છે. પછીના ગીતમાં અચાનક મોહમ્મદ રફી આવી જાય છે (દિલ તો હૈ દીવાના ના...) અને હજી એ એક- બે દહાડા રહે ત્યાં સુધીમાં મન્ના ડે આવી જાય છે. (‘હમદમ સે ગયે’) રામ જાણે કઈ કમાલો થઈ ગઈ છે કે, દેવને છોડીને મન્નાદાનો અવાજ સીધો મહેમૂદના ગળામાં ધૂસી જાય છે... તારી ભલી થાય ચમના... દેવ આનંદને વધારાનું એક આશા ભોંસલેનું પ્લેબેક અપાવી દીઘું હોત તો બા થોડા ખીજાવાના હતા... ? આ તો એક વાત થાય છે...! (ફિલ્મના ટાઇટલ્સમાં ગાયકોના વિભાગમાં કોઈ મૃણાલ ચક્રવર્તીનું પણ નામ છે, પણ ફિલ્મના કયા ગીતમાં એનો કંઠ છે, તેની ખબર પડતી નથી.)

એક જરા દેવ આનંદના કોક જાલીમ ચાહકની ખેંચવા પૂરતી ગમ્મત કરી શકાય એવી છે. એને પૂછો, દેવ આનંદને આજ સુધીમાં કોણે કોણે પ્લેબેક આપ્યું ? નામ દેશે, રફી, કિશોર કે હેમંતનું ક્યારેક મન્ના ડે અને મૂકેશ અને હજી નવી કહી શકાય એમ હોવાથી ‘જ્વૅલ થીફ’માં ભૂપેન્દ્રનું નામે ય એને યાદ આવે. પણ હવે આપણી વચ્ચેની વાત કે, દેવ આનંદને સચિનદેવ બર્મને પણ પ્લેબૅક આપ્યું છે, ફિલ્મ ‘કાલાપાની’માં ‘દિલ લગા કે, કદર ગઈ પ્યારે...’માં દેવના મોઢે જે તરાનાના શબ્દો, ‘દિમ તાના...તા... તા તાના...’ ગવાય છે, તે દાદાનો અવાજ છે. એ જ રીતે મહેન્દ્ર કપૂરે ફિલ્મ ‘રૂપ કી રાની ચોરો કા રાજા’ના પેલા કોરસ ગીતમાં દેવને પ્લેબૅક આપ્યું છે, એ વાતની જાણકારી બહુ ઓછાને છે.

ખાસ કરીને યુગલ ગીતોમાં બર્મન દાદાએ તદ્દન નવા પ્રયોગો શરુ કર્યા હતા યાદ કરો, ‘પેઇંગ ગેસ્ટ’, ‘કાલા પાની’, ‘નૌ, દો, ગ્યારહ’ અને આ ફિલ્મ ‘મંઝિલ’ સરખાવી જુઓ, એ જમાનાના તમારા અન્ય માનીતા યુગલ ગીતો સાથે. દાદાના પ્રત્યેક યુગલ ગીતમાં કોઈને કોઈ ચમત્કૃતિ જોવા મળશે, કોઈ નવાપણું સાંભળવા મળશે. ગીતા દત્ત સાથે મોહમ્મદ રફીનું ‘ચુપ કે સે મિલે, પ્યાસે પ્યાસે કુછ હમ...’ ગીતમાં ઘૂન તો બાકાયદા અનોખી જ છે... ધીમા છપછપ અવાજે બન્ને જણા ગાય છે અને એમાં ‘મઘ્ધમ’ શબ્દનો રીપિટ ઉપયોગ મીઠડો લાગે છે. હેમંતકુમારનું ‘યાદ આ ગઇ વો નશીલી નિગાહેં’ કેવું સોફ્‌ટ બન્યું છે ! મેદાન મારી ગયા છે, મન્ના દાદા. એક- બે યુગલ ગીતો ઉપરાંત મહેમૂદ પર ફિલ્માયેલું ‘બનાઓ બત્તીયાં હટો કાહે કો જુઠી...’માં રિધમ સેક્શનમાં દાદાએ પંડિત શામતાપ્રસાદજી પાસે વગાડાવેલા તબલાંની એ થાપો આજે ય યાદ છે કે નહિ ?