‘કાલા આદમી’ (’૬૦)

ફિલ્મ : ‘કાલા આદમી’ (’૬૦)

નિર્માતા-નિર્દેશક  :  વેદ-મદન

સંગીત  :  દત્તારામ

ગીતકારો  :  હસરત જયપુરી - શમીમ જયપુરી

રનિંગ ટાઈમ  :  ૧૫-રીલ્સ

થીયેટર  :  ખબર નથી.

કલાકારો :  અશોક કુમાર, શ્યામા, મેહમુદ, જ્હૉની વૉકર, રાજ મેહરા, શીલા વાઝ, મીનુ મુમતાઝ, નીલોફર, બૈજ શર્મા, રામ મોહન, બ્રહ્મદત્ત અને અમર.

*****

ગીતો

૧. હમ ભી તો તેરે, દીવાને હૈં, દિલ તોડ કે ન જા.... મુહમ્મદ રફી (મેહમુદ)

૨. બીમા લાઈફ, બીમા પૉલિસી બાબુ ઇન્શ્યોરન્સ કરા લો... મુહમ્મદ રફી (જ્હૉની વૉકર)

૩. અખીયાં મિલાકે તુને મુઝકો હી જીત લિયા... લતા મંગેશકર-કોરસ (શ્યામા)

૪. મેરા તો દિલ દિલ દિલ ઘબરાયે રે... લતા-રફી (શીલા વાઝ-જ્હૉની વૉકર)

૫. દિલ ઢુંઢતા હૈ સહારે સહારે, લૂટે દિલ કે અરમાં... મૂકેશ (અશોક કુમાર)

૬. આંખ મિલાકર વાર કરૂંગી.... સુમન કલ્યાણપુર (મીનુ મુમતાઝ)

(કૌંસમાં જે તે ગીત કયા કલાકાર ઉપર પિક્ચરાઈઝ થયું છે, તેમના નામ છે.)

*****

સ્વ. મૂકેશનું હજી ૨૦૦- વર્ષ ચાલે એવું મીઠડું ગીત, ‘દિલ ઢૂંઢતા હૈ સહારે સહારે, લૂટે દિલ કે અરમાં બુઝૈ નૈન સારે’ આ ફિલ્મ ‘કાલા આદમી’નું ગીત છે, એટલે અને અશોક કુમાર હીરો છે, એટલે આ ફિલ્મ જોવાની ઈચ્છા થઈ. દોસ્તોની માફક ફિલ્મોની પસંદગી કરવામાં ય અમારા નિર્ણયો ખોટા પડ્યા છે, તેની પાછી નવી સાબિતી. અશોક કુમારને હું તો અમિતાભ બચ્ચન અને દિલીપ કુમારની પણ ઉપર મૂકુ-એક ‘ઍક્ટર’ તરીકે, પણ આ ફિલ્મમાં અશોક કુમાર પ્રદીપ કુમાર બની ગયો છે. ભારત ભૂષણ કરતા ય વઘુ નિશ્ચલ રહીને આખી ફિલ્મમાં અશોકે શરીરના અવયવોને હલાવ્યા વિના ઍક્ટિંગ કરી છે. આટલું મઘુરૂં ‘મૂકેશીયું ગીત’... આના કરતાં તો નાના પળશીકર જેવાએ વઘુ હાવભાવથી ગાયું હોત. એ સમય એવો હતો જ્યાં સારી ફિલ્મો તો પચાસમાંથી માંડ એકાદી નીકળે. પ્રેમલા-પ્રેમલી અને ક્રાઇમ, એ બે પ્રકારની ફિલ્મો ’૫૦-ના દાયકામાં નિર્માતાઓને ખોટ તો નહોતી કરાવતી, એટલે શક્તિ સામંત જેવા અનેક ‘સી’ ગ્રેડના નિર્માતાઓ આવી ફિલ્મો અને પ્રેક્ષકોને સહજતાથી બનાવવા માંડ્યાં. આપણો ભરોસો દાદામોની ઉપર કે, એ પછી સાવ દીધે રાખવાની ફિલ્મોમાં તો કામ ન જ કરે... આ ભરોસો આજે મારા પચ્ચા વરસ પછી તૂટ્યો.

એ જમાનાની ફિલ્મ ભંગાર હોય, એનો દુઃખાવો ન ઉપડે, કારણ કે ફિલ્મો તો બધી એવી આવતી હતી. આ કૉલમ વાંચનારાઓ એ જમાનાની ફિલ્મો જોનારાઓ પણ છે અને આપણને સહુને ખબર છે કે, મોટે ભાગે તો ફિલ્મોના આહલાદક ગીત-સંગીતને કારણે માથે તો નહોતી પડતી. સંગીત લગભગ બધીઓનું સારૂં કે નહિ?

‘કાલા આદમી’માં તો એવો ય શકરવાર ન નીકળ્યો. મૂકેશના આ ગીતને બાદ કરતાં-આમ અધરવાઇઝ, એમના પેલા ફૅમસ ‘દત્તુ ઠેકા’ને કારણે મારા મનગમતા બની ગયેલા મશહુર સંગીતકાર અસલમાં તો પર્કશન્સ (રીધમ સૅક્શન)ના માસ્ટર હતા. (આ દત્તુ ઠેકો તમને ય યાદ કરાવી દઉં. ઢોલક-તબલાંને સહારે દત્તારામના ઘણા ગીતોમાં શંકર-જયકિશન અને પછી તો અનેક સંગીતકારોએ આ ઠેકાનો ઉપયોગ કરીને મસ્ત ગીતો બનાવ્યા. યાદ કરજો, ગીતની સાથે સાથે વાગતા તબલાં-ઢોલકના ઠેકા) જેમ કે, (૧) મીઠી મીઠી બાતોં સે બચના જરા, દુનિયા કે લોગોં મેં હૈ જાદુભરા (૨) ઓ ઇસ દુનિયા મેં જીના હો તો સુન લો મેરી બાત, ગમ છોડ કે મનાઓ રંગરેલી, ઔર માન લો જો કહે કિટી કૅલી’ (૩) મસ્તીભરા હૈ સમા, હમતુમ હૈ દોનોં જવાં (૪) બોલે યે દિલ કા ઇશારા, આંખોને મિલકે પુકારા (૫) કજરે બદરવા રે, મરજી તેરી હૈ ક્યા જાલમા. બદનસીબ દત્તુનુ અને મારૂં ય હશે કે, રફી-લતા-સમુનના ગીતો હોવા છતાં બાકીના કોઇ ગીતમાં કશો ભલીવાર નહિ. દાદામોનીને તડકે મૂકી આવવા પડે, એવી ફાલતુ એક્ટિંગ. શ્યામા જોવી તો ખૂબ ગમે, પણ એમ કાંઈ ત્રણ કલાક એને જો જો કરવામાં ઓછા વાપરી નંખાય છે? (બા ઘરમાં ન હોય, તો વાત જુદી છે!)

શ્યામાને એના ફૂલ-ફ્‌લૅજમાં આપણે એની ’૬૦-પછીની ફિલ્મોમાં, એ હીરોઈન મટી ગયા પછી જોઇ ને તો ય એના રૂપમાં ભારોભાર અને વજનદાર ઘણું બઘું હતું. પણ એનો અસલી જમાનો ’૫૦-ના દાયકામાં, જ્યાં એ ઑલમોસ્ટ સુપર સ્ટાર હતી. ‘ફિલ્મફૅર’ના લગભગ દરેક ઈશ્યુમાં એના કલર ફોટા સાથે સ્ટોરી-બોરી હોય. મોટા હીરો સાથે કામ કરવા ન મળ્યું તોય બી-ગ્રેડના તમામ હીરો સાથે એની મહત્વની ફિલ્મો આવી છે. થોડી બેવકૂફ હતી એ... (સુધારો : ‘થોડી’ નહિ... ઘણી બેવકૂફ હતી એ’ એમ વાંચવું! સુધારો પૂરો) કે પુરૂષ મિત્રોની જેમ ગમે તેવી ફિલ્મોમાં ગમે તેવા રોલ લેવાની ય ના નહિ. જેનો કાયમી હીરો અશોક કુમાર હોય, એ શ્યામાને જ્હૉની વૉકર સાથેની ફિલ્મ પણ લેવાનો કોઇ વાંધો નહિ. હીરોઇન તરીકે જમાનો ચાલુ અને પૂરબહારમાં હોવા છતાં બીજી કોક ફિલ્મમાં સાઇડ-હીરોઈન કે વૅમ્પનો રોલ મળે તો ય ના નહિ કહેવાની. ખંડાલા ઘાટ સુધી દિલીપ કુમાર એને ડ્રાઈવ કરીને એકલી લઈ જવા માંગતો હોય કે કોઈ ફાલતુ ને કાબરચીતરો કદરૂપો નિર્માતા લઈ જવા માંગતો હોય... કોઈને ના જ નહિ. ધીમે ધીમે નહિ, પણ ઘણી ઝડપથી એનુ કૅરેક્ટર પણ લૂઝ થતું ગયું. દેવ આનંદના ‘નવકેતન ફિલ્મ્સ’થી બધી ફિલ્મોના પારસી કૅમેરામૅન ફલી મિસ્ત્રી સાથે એ પરણી, પણ પારસી બાવો ભલો હતો... અને લાચાર પણ હતો. કાકો બઘું જાણતો હતો કે, એની પત્નીના ચરિત્ર માટે કાંઇ બોલાય એવું નથી. શ્યામાના છોકરાઓ ય માની હરકતોથી ત્રાસી ગયા હતા. તા. ૧૨મી જૂન, ૧૯૩૫માં પાકિસ્તાનના લાહૌરમાં સાવ સાધારણ મુસલમાન-પરિવારમાં જન્મેલી શ્યામાનું અસલી નામ ‘ખુરશિદ અખ્તર બેગમ’ હતું. મુંબઇ આવીને એના પિતાને ક્રોફર્ડ-માર્કેટમાં ફળોની લારી હતી, તેમાં મદદ કરતી. નૂરજહાં અને શશીકલાને ચમકાવતી પેલી ફૅમસ કવ્વાલી ‘આંહે ન ભરી શિકવે ન કિયે, કુછ ભી ન ઝુબાં સે કામ કિયા’માં શ્યામુ હતી ને એ જ એનો પહેલો સ્ક્રીન-પ્રવેશ. પેલી હરકતોને બાદ કરતા શ્યામા ખૂબ ભલી અને હસમુખી સ્ત્રી છે. ગુજરાતી સરસ બોલી શકે છે.

આપણને ગમે નહિ આવું વાંચવાનું, પણ ફિલ્મ-ઇન્ડસ્ટ્રીમાં કોઈ કોરૂં નહોતું. મને ને તમને એમના વિશે ખબર ન હોય, ત્યાં સુધી જ સહુ સારાં. અઢળક સ્ત્રીઓના મામલે અને સ્ત્રીઓને કારણે અત્યંત ઘટિયા વર્તન કરનારાઓમાં દેવ આનંદ, દિલીપ કુમાર, અશોક કુમાર કે શમ્મી કપૂરો ય બાકાત નહોતાં. અમારૂં નૉલેજ કાચું પડતું હોય તો ખબર નથી, પણ એક માત્ર સુનિલ દત્ત ચરિત્રનો સ્વચ્છ હીરો રહ્યો હતો. એને તો અનેક વહેતી ગંગાઓ મળે, છતાં એકે ય માં હાથ ધોવા ગયો નથી.

‘કાલા આદમી’માં મેહમુદ વિલન હતો અને જ્હૉની વૉકર રાબેતા મુજબનો કૉમેડીયન. મેહમુદને ફિલ્મોમાં લાવનાર જ્હૉની વૉકર હતો, પણ કોમેડીમાં મેહમુદ જ્હૉનીને બહુ આસાનીથી મ્હાત દેતો રહ્યો, એમાં સંબંધો કાયમ માટે બગડ્યા. મેહમુદ ગમે તેવો હશે, પણ પોલિટિશયન નહોતો. એ કોઈની આઘીપાછી નહોતો કરતો, એની જ્હૉનીને ખબર, એટલે મેહમુદનો આંકડો કઢાવવામાં જ્હોનીને ધારદાર સફળતાઓ મળતી રહી. તમે યાદ કરો, દિલીપ કુમાર, રાજકપૂર કે દેવ આનંદની બહુ નામની ફિલ્મોમાં મેહમુદને ચાન્સ મળ્યાં છે. બહુ ઓછાને ખબર હશે કે દેવ આનંદની ફિલ્મ ‘સી.આઈ.ડી.’ની હીરોઇન શકીલાની બહેન નૂર જ્હૉની વૉકરને પરણી હતી, તો બીજી બાજુ મઘુબાલાની પાંચમા નંબરની બહેન ‘શાહિદા’ જ્હૉનીના ભાઈ ‘વિજયકુમાર’ને પરણી હતી. મઘુબાલાની ફક્ત આ બહેન મુસલમાનમાં પરણી હતી, બાકીમાં સૌથી મોટી ‘ફાતિમા’ કનીઝા વલસાડના બલસારા અટકધારી એક પારસીને પરણી છે. બીજી ‘અલ્તાફ’ પણ હોમી કોતવાલ નામના પારસીને, ત્રીજી મઘુબાલા પોતે હિંદુ કિશોર કુમારને પરણી, એનાથી નાની ‘ચંચલ’ (‘જીસ દેશ મૈં ગંગા બહેતી હૈ’માં પ્રાણને ‘એય રા...ક્કા’ કહીને ચીઢવતી તે) હિંદુ લેખક-દિગ્દર્શક એસ.કે. પ્રભાકરને પરણી અને સૌથી નાની ઝાહિદા સંગીત જગતમાં મોટું નામ ગણાતાં બ્રીજ ભૂષણ નામના હિંદુને પરણી છે. એમ તો મેહમુદની કોઈ ૩-૪ પત્નીઓમાં એક તો મીનાકુમારીની સગી બહેન મઘુ પણ હતી, જે kleptomaniac હતી. આ રોગનો ઇલ્કાબ એવાઓને અપાય છે, જે આપણા ઘેર કે કોઈ સ્ટોરમાં જઈને છાનીમાની ચોરી કરી લે, પણ પૈસા ખાતર કે કિંમતી ચીજ ચોરવા માટે નહિ... આવાઓનો તો પોતાને ય ખબર ન હોય કે ચોરી શું કામ કરી છે!

મેહમુદની સગી બહેન મીનુ મુમતાઝ પણ છે. ’૬૦-ની સાલ સુધી અશોક કુમાર હીરો તરીકે આવતો હતો... મતલબ કાકા પચ્ચા વરસની ઉંમરે પણ બગીચાનો બાંકડો એકલા એકલા નહોતા વાપરતા. દાદાસાહેબ ફાળકે ઍવોર્ડ અને ભારત સરકાર દ્વારા ‘પદ્મભૂષણ’થી સન્માનિત આ ‘દાદામોની’ એ જમાનામાં નહોતા હીરો રહી શકતા, ન કૅરેક્ટર-આર્ટિસ્ટ બની શકતા. એક મહાન અભિનેતા તરીકે એમનું મૂલ્યાંકન બિમલ રૉયની ‘બંદિની’ પછી શરૂ થયું... ત્યાં સુધીની ફિલ્મોમાં એ સ્ટાર વધારે ને ઍક્ટર ઓછા હતા. એ વાત જુદી છે કે, ‘બંદીની’ પછી આજ સુધી એ ભારતના આજ સુધીના સર્વોત્તમ ઍક્ટર બનીને રહ્યા.

‘કાલા આદમી’માં કૅમેરા ય કાળો જ રહ્યો છે. અંધારું વધારે. બ્લેક-ઍન્ડ-વ્હાઇટ ફિલ્મોના આઉટડોર ગીતોની ફોટોગ્રાફીમાં બૅક-પ્રૉજેક્શનનો ઉપયોગ ચણા-મમરાની જેમ થતો. ઘરમાં ને ઘરમાં કામ પતી જાય ને સ્ટુડિયોની બહાર જઇને શુટિંગ કરવાનો ખોટો ખર્ચો ન આવે. આ પઘ્ધતિ મોટે ભાગે કાર કે ઘોડાગાડીના દ્રશ્યોમાં બહુ વપરાતી. હીરો-હીરોઇન સ્ટુડિયોમાં કારમાં જ બેઠેલા રહે. એમની પાછળ કે આજુબાજુના દ્રશ્યો હરતા-ફરતા લાગે, તેમાં અગાઉથી એકલી કૅમેરામેનની ટીમ જઇને આવી જ કારમાં કૅમેરા ગોઠવીને માત્ર પાછળ પાછળ દોડતા રસ્તાઓની ફિલ્મ ઉતારી લાવે, જે ઍકચ્યૂઅલ શૂટિંગ વખતે ગાડીની પાછળ સિનેમા હૉલ જેટલી સાઇઝના મોટા પડદા પર બતાવે. મતલબ, આ બે જણા એમની ગાડીમાં/સ્ટુડિયોમાં બેઠા રહે ને પાછળ મોટા પડદા ઉપર ફક્ત રસ્તાના દ્રશ્યો દેખાય, એટલે જોનારાને લાગે કે, આમની ગાડી ચાલી રહી છે. ઘોડેસવારીમાં પણ આવા જ બૅક-પ્રોજૅક્શનનો ઉપયોગ થાય છે. માત્ર પૂતળાંના ઘોડા ઉપર બેઠેલા, હીરોના વાળ અને કપડાં ઊડતા બતાવવા, મોટા જાયન્ટ સાઈઝના પંખા એની ઉપર ચાલુ રાખવામાં આવે. ફિલ્મના ટાઈટલ્સ ઉપર તમે જે ‘સ્પેશિયલ ઇફેક્ટ્‌સ’ કે ‘સાઉન્ડ-ઈફેક્ટ્‌સ’ વાંચો છો, તે લોકો એ પંખાની પાછળથી ઘૂળ ને કચરો વગેરે પંખા આગળ પધરાવતા રહે ને ઘોડાના ડાબલાંનો અવાજ મોટા ભાગે બોંગો-કોંગો કે એવો જ ઘ્વનિ પેદા કરી શકતા સાધનોથી ઊભા કરવામાં આવે, એટલે ફિલ્મ જોતી વખતે ઘોડા ઉપર ભાગી રહેલા હીરોના વાળ ઊડતા દેખાય, ડાબલાં સંભળાય અને ધમધમધમ મ્યૂઝિકને લીધે ઘડીભર તો પ્રેક્ષકોના જીવો ય અઘ્ધર થઈ જાય. આ દ્રશ્યોમાં લૉગ-શોટ્‌સમાં દૂરથી ઘોડા ઉપર હીરોને ભાગતો બતાવાય, તેમાં હીરો પોતે નહિ પણ એનો ડુપ્લિકેટ હોય... આપણે જાણે વટવા ઔદ્યોગિક વસાહતમાં ઘોડાગાડીનું કારખાનું નાખ્યું હોય એમ ખુશ થતા હોઇએ કે, રાજેન્દ્ર કુમારને ઘોડેસવારી પરફૅક્ટ આવડે છે, હોં!

ઘણા દિલધડક દ્રશ્યોમાં હીરો ૮-૧૦ માળના બિલ્ડિંગ ઉપર પાઇપ કે બારીઓની ધાર પકડીને ઉપર ચઢતો બતાવાય છે. જોનારાને એમ પણ થાય કે, આવું જોખમી શૂટિંગ કેવી રીતે કર્યું હશે?

આ ફિલ્મના એક દ્રષ્યમાં અશોક કુમાર અને જ્હૉની વૉકર એક બિલ્ડિંગની દિવાલ પર ચઢે છે. જાણવાનું એટલું જ કે, સ્ટુડિયોમાં પેલા ૮-૧૦ માળના બિલ્ડીંગની એક બનાવટી દિવાલ ઊભીને બદલે જમીન પર આડી પાથરી દીધી હોય છે. હીરોને તો દેડકાની માફક ચાર પગે જમીન પર ચાલતો હોય, એવી જ ઍક્ટિંગ કરવાની હોય છે. અલબત્ત, કમ્પ્યૂટરના જમાનામાં હવે કૅમેરાની કરામતોને લીધે આવા સૅટ્‌સ બનાવવાને બદલે કમ્પ્યૂટર જ આવું સલામત બિલ્ડીંગ, એની ઉપર ચઢતો હીરો અને નીચે ધમધમધમ જતો ટ્રાફિક આબેહૂબ લાગે છે.

(સીડી સૌજન્ય : શ્રી. ચંદુભાઈ બારદાનવાલા, જામનગર)